Osmanlı Devrinde Samsun Şehrinin Nüfus Yapısı

Mehmet Öz - Osmanlı Devrinde Samsun Şehrinin Nüfus Yapısı

Malazgirt Savaşı ile başlayan süreçte Anadolu'nun etnik ve dinî çehresi değişmeye başlar ve bu değişim, Bizans'ın elinde kalan yerler dışında 1220'lerde etkilerini yoğun olarak gösteren Moğol istilası ile zirveye çıkar. İkinci önemli değişme dönemi ise hissedilir biçimde 1850'lerdeki Kafkas göçleri ile başlayan ve Cumhuriyet dönemi öncesi ve başlarında göç ve mübadele ile zirveye çıkan dönemdir.

Samsun ve çevresi de aslında 12. Yüzyıl sonları ve 13. Yüzyıl başlarında Türk egemenliğiyle tanışır. 1150 veya 1155'te Dânişmendliler'in Sivas-Amasya Emîri Yağıbasan Samsun'a yönelik akınlarda bulundu. Şehrin Türkler tarafından alınışı II. Kılıcarslan devri (1155-1192) sonlarındadır. Ancak onun ülkeyi oğulları arasında paylaştırması üzerine çıkan kardeş kavgası döneminde şehir ve çevresindeki dağlık bölgeler tekrar Komnenoslar'ın kontrolüne girdi. II. Rükneddin Süleyman Şah, Samsun'a kadar Doğu Karadeniz topraklarını tekrar ele geçirdi (590/1194) (s. 485).

XIV. yüzyılda şehir iki ayrı kısımdan oluşmaktaydı: Müslüman Samsun ve Cenevizlilere ait Simisso.

Osmanlılar şehri ilk defa, Akkoyunluların 1398'de Kadı Burhâneddin'i öldürmesinden sonra I. Bayezid'in bölgeye düzenlediği sefer esnasında ele geçirdi. O sırada Samsun'un emîri Kubadoğlu Cüneyd idi. Cüneyd, Yıldırım Bayezid ile hiç karşılaşmaksızın Samsun'dan kaçtı.

Ankara Savaşı'nda Timur'un Yıldırım Bayezid'i yenmesinden sonra Cüneyd Bey Samsun'a dönüp beyliğini yeniden ihya etti (s. 486).

Samsun XVII. yüzyılın ikinci yarısında durumunu korudu. Kâtib Çelebi burayı dağlar içinde havası kötü, evlerinin bir bölümü bataklık arazide kurulu bir kasaba olarak zikreder. Evliya Çelebi ise limanının açık olduğunu, fakat demir atılabilecek bir durumda bulunduğunu, halkının tamamının gemici ve kendirci olduğunu belirtir.

1813-1814'te Anadolu'yu gezen J. McDonald Kinneir'e göre Samsun'da beş adet minareli cami, bir hamam ve tüccarlar için bir han vardı; nüfusu 2000 kadardı.

1836'da J. Brunt şehir nüfusunu 10.000 olarak tahmin eder.

Kaynaklarda, şehrin havası ağır olduğundan Rum ve Ermeniler'in yarım saat mesafede yüksekte bulunan Kadıköy'de oturdukları belirtilir (s. 487).

XIII. Yüzyıldan itibaren yoğun bir şekilde Türkleşen ve İslâmlaşan yörede belirli bir oranda gayrimüslim nüfus da yüzyıllar boyunca varlığını sürdürdü. XIX. Yüzyılda yöre ekonomisinin canlanması gayrimüslimlerin yöre nüfusu içindeki oranının yükselmesinde etkili oldu. Bunun yanında Kafkaslardan göçlerin kısmi etkisinin yanında özellikle Balkan, Birinci Dünya ve Kurtuluş Savaşları ile bu sürece eşlik eden veya sonrasında vuku bulan göçler ve nüfus mübadelesi Osmanlı dönemi Samsun'undan Cumhuriyet Samsun'una geçişte demografik tabloya çarpıcı tonlar ekledi (s. 488).

---

Öz, Mehmet. (2011), “Osmanlı Devrinde Samsun Şehrinin Nüfus Yapısı,” Samsun Sempozyumu 13-16 Ekim Samsun, Bildiriler Kitabı, Cilt: 3, s. 485-488, Samsun 2012