Jean-François Lyotard

Postmodern Sosyal Teori

1924'te Versailles’de doğdu. Felsefe öğretmenliği yaptı. Bunu izleyen süreçte çeşitli dergilerde yazıları yayınlandı. 1968’te Sorbonne’da dersler verdi. Paris ve Saint-Denis üniversitelerinde görev yaptı.

Postmodernizme ilişkin görüşleri çoğunlukla “Postmodern Durum” adlı kitabında bulunabilir.

Lyotard’a göre postmodern durumu belirleyen temel ölçüt bilginin konumudur.

Postmodernizm ve Bilginin Konumu

Bilgi üretme ve edinme biçiminin giderek değişmesi sonucunda, postmodern çağda bilginin satılması için üretildiği ve tüketildiği görülmektedir. Bilgi kendinde bir amaç olmaktan uzaklaşmakta ve artık kullanım değerini kaybetmektedir. Bir bakıma bilginin metalaşması durumu ile karşılaşılmaktadır.

Bilgisayar teknolojilerinin öğrenilmesiyle birlikte insan gücünün, seslerin ve görüntülerin dolaşımında gittikçe etkili olacağı söylenebilir. Bu bir teknolojik dönüşümdür. Bilgisayar diline ya da diğer dillere çevrilemeyen ve dönüşüme sokulamayan bilgiler bu süreçte terk edilecektir.

Çok uluslu şirketler bilgisayar teknolojilerinin geliştirilmesiyle daha da tehditkâr hale gelmiştir. Sahip oldukları bilgi üzerinde kim denetim kurabilir?

Bilgi teknolojilerindeki dönüşümler devletin büyük şirketlerle ve sivil toplumla olan ilişkilerini de dönüşüme uğratacaktır.

Böylece Lyotard, öğrenimin de tıpkı para gibi bir değer haline geleceğinden söz eder. Artık ayrım bilgi ve cehalet arasında değil “harcama bilgisi” ile “yatırım bilgisi” arasında yapılacaktır.

Dilin Esnekliği ve Büyük Anlatının Yitimi

Avrupa nihilizmi gerçekliği temel koşul alan bilimin kendini tersyüz edişinden doğmuştur.

On dokuzuncu yüzyılın başlarından itibaren bilimsel bilgi meşruiyet kaybetmeye başlamıştır. Buna ek olarak klasik bilim sınıflaması sorgulanır hale gelmiştir.

Bilim kendi dil oyununu oynar; diğer dilleri meşrulaştırma yetisine sahip değildir. Böylelikle bilim söyleminin meşruiyetinin aşınmasıyla yeni diller eklemlenmeye başlamıştır: makine dili, oyun kuramı, yeni müzikal notasyonlar, genetik kodların dili gibi. Kimse tüm dilleri bilmemektedir, evrensel bir üstdil yoktur, modernitenin sistem-özne ilişkisi başarısız olmuştur.

Lyotard bilginin meşrulaşması sorununa dikkat çekerken Wittgenstein’ın dil oyunları anlayışını geliştirir. Ona göre dil oyununun kuralları yalnızca kendi içinde belirlenmiştir. Bu yüzden dil oyunlarının çoğulluğunu benimsemek gerekir. Dil oyunları kendi bakış açısına ve çeşitliliğe de sahiptir.

Dil oyunları hakkında şu üç gözlemde bulunmak faydalı olacaktır. Birincisi, bunların kuralları kendi içlerinde meşruluklarını taşımazlar ama açık ya da örtük bir anlaşmanın nesnesidirler. İkincisi, eğer kurallar yoksa oyun da yoktur. Hatta bir kuralın son derece küçük tadili bile oyunun tabiatını değiştirir. Bir hareket ya da ifade, kuralları tatmin etmiyorsa tanımladıkları oyuna dâhil değildirler. Üçüncü nokta biraz önce söylenilen şey tarafından önerilmektedir. Her ifade bir oyundaki hareket olarak düşünülmelidir.

Lyotard için dilin esnekliğinin çok önemli olduğundan ve buna bağlı olarak nesnel bir anlam yapısının olabilirliğini kuşkuyla karşıladığından bahseder. Dolayısıyla Lyotard için bir metnin yazarı tarafından nasıl anlamlandırıldığı çok önemli değildir; asıl önemli olan sorun bu metnin diğerleri yani alıcılar tarafından nasıl anlamlandırıldığıdır. Diğer bir ifade ile sorun metnin nasıl iletildiği ve ne tür etkileşimlere yol açtığıdır.

Bilimin dil oyununda, göndericiden söylediğine yönelik kanıt gösterebilmesi, aksi durumda aynı göndergeyle çelişen ya da çatışan her bildirimi reddetmesi beklenir. Bilimsel kurallar 19. yy biliminin “doğrulama” 20. yy biliminin ise “yanlışlama” dediği görüşün temelini teşkil ederler. Söz konusu yeniden üretimin gerçekleşmesini olanaklı kılan ise öğretilerdir.

Eleştiriler

Kellner’e göre Lyotard bize postmodernizm için yeni bir teorik örnek çerçeve önermemektedir.

Postmodern Durum kitabı bilginin değişen işlevini göstermede günümüzde de güncelliğini korumaktadır.

Büyük anlatıları terk etmemiz gerek diyen Lyotard’ın kendi postmodern epistemolojisinde dil oyunlarına başvurmasının sebebi bundan kaynaklanmaktadır.

---

Çağdaş Sosyoloji Kuramları

Editör: Prof.Dr. Aylin Görgün Baran & Prof. Dr. Serap Suğur

Anadolu Üniversitesi, 2012