Harşıt Vadisi

Ekrem Ünlü - Harşıt Vadisi

Tarih ve Kültür Yazıları

 

Harşıt Tarihi

Bugün Doğankent denilen ilçe merkezi daha önce Haşrid/Harşid (Harşit) adıyla aynı derenin adıyla anılırdı.

(Rivayetlere göre) Harşit adı, "güneşin en sıcak olduğu yer" anlamına "Hûrşîd"den; bir diğerine göre "diken, çalılık" anlamına "har" ve "taşlık, çakıllık" anlamına "şit" kelimelerinin birleşiminden gelmedir.

Bilge Umar, Honigmann'dan naklen Harşit çayının Bizans çağındaki adının "Kharşut" olduğunu, menşeini ve anlamını saptayamadığım söyler (s. 7).

Doğu Karadeniz bölgesinin tarihi ve coğrafi hinterlandı "Gas/Kas," "Gud/Gutiler," Kafkasya'dan "Mosklar, Tibarenler, Marlar, Driller, Kimmerler/İskitler" gibi kavimlerle ilişkilidir (s. 8).

(14. yüzyılda) Harşit vadisi, büyük ölçüde başta Çepniler olmak üzere diğer Türkmen boyları tarafından yurt tutulmuş bir bölge idi (s. 9).

Akkoyunluların halefleri Safevîlerin hizmetinde Trabzon bölgesi Çepnileri vardı. (Bunların bir kısmı) Safevilere duydukları yakınlık nedeniyle İran tarafına göç etmişlerdir.

I. Dünya Savaşı, Harşit'in de içinde bulunduğu bölgeyi etkiledi. (Ruslar Harşit’i geçemediler) 123. Rus Tümeni çareyi Harşit ormanlarını yakmakta buldu (s. 10).

20 Ekim 1921'de Ankara'da yapılan antlaşma Fransa'ya Harşit vadisinde maden, krom ile gümüş ocakları imtiyazlarını veriyor; buna karşılık Fransa'nın Kilikya'yı terk etmesi kararlaştırılıyordu. Ancak, Fransız mühendisler çıkarılacak madeni taşıyacak bir yol olmadığı için bu işten vazgeçmişlerdi (s. 11).

1530 tarihli icmal defterine göre 21 hanelik Harşit köyünün toplam nüfusu 100 kişi dolayında idi.

1837 tarihli Nüfus Yoklama Defteri'ne göre Harşit nahiyesi Kürtün-i Bâlâ kazasına bağlı idi ve 15 Türk hanesi bulunuyordu. Köyde gayrimüslim nüfusa rastlanmıyordu (s. 12).

Tarih Yazıları

Çepniler, ilk önce Sinop bölgesine yerleşmişlerdir.

Ordu bölgesini fethedip Bayramlı Beyliğini kuran Bayram Bey'in torunu Süleyman Bey de, Giresun'u fethetmiştir. Çepniler, 14. yüzyıldan itibaren Kürtün'den hareket ederek Harşit vadisi yoluyla Karadeniz'e ulaşmışlar ve bu vadinin iki yanındaki toprakları yurt edinmişlerdir (s. 16).

15. asrın ikinci yarısında bütünüyle yerleşik hayata geçen Çepniler, köylerde oturmaya başlamışlardır (s. 17).

Harşıt Vadisinde Güvenç Abdal ve Yaşamı

Alevi Bektaşi sözlü kültüründe Güvenç Abdal ve Sarı Saltık'ın kardeş oldukları; iki erenin adı ile anılan alevi inanç ocaklarının birbiriyle kardeş ocak oldukları belirtilmektedir.

Güvenç Abdal, Karadeniz Bölgesi'nin Türkleşmesi ve İslamlaşması sürecinde Çepni boyunun manevi önderlerinden biri olarak karşımıza çıkmaktadır.

Güvenç Abdal kimdir? Seyit Şeyh Numan'ın oğludur (s. 19).

Öğrenimini Ahmet Yesevi dergâhında tamamlayarak, irşat bölgesi Gümüşhane-Kürtün kasabasının Taşlıca Köyü'ne düşer (s. 20).

Güvenç Abdal'ın adı birçok Alevi-Bektaşi metninde on iki hizmet, on iki post sistematiği ile beraber anılır.

On İki Post

1. Mürşid Postu: Hünkâr Hacı Bektaş Veli

2. Rehber Postu: Habib Emircem Sultan

3. Türbedar Postu: Hızır Lale Cüvan

4. Ahçı Postu: Karadonlu Can Baba

5. Ekmekçi Postu: Seyyid Mahmut Hayrani

6. Şerbetçi Postu: Kızıl Deli Sultan

7. Nakib Postu: Sarı Saltuk Sultan

8. Meydancı Postu: Seyyid Cemal Sultan

9. Atçı Postu: Boz Geyikli Dede Karkın

10. Kurbana Postu: Şah İbrahim Haa Sultan

11. Ayakçı Postu: Abdal Musa Sultan

12. Mihmandar Postu: Kolu Açık Hacım Sultan

On İki Hizmet

1. Tarikatçı: Hz. Haşan Mücteba

2. Davetçi: Hz. Hüseyin Desti Kerbela

3. Saki: Hallac-ı Mansur

4. Zakir: Seyyid Nesimi

5. İbriktar: Sarı İsmail

6. Gözcü: Karaca Ahmet

7. Çerağcı: Kara Pirabat Sultan

8. Sofracı: Garip Musa Sultan

9. Meydancı: Barak Baba

10. Ferraş: Resul Baba Sultan 11. Pervane: Taptuk Emre

12. Kapıcı: Güvenç Abdal (s. 23-24)

Karadeniz Bölgesi'nde; Trabzon, Gümüşhane, Giresun, Tokat, Ordu, Samsun, Düzce, Zonguldak, İzmit illerine bağlı köylerde Güvenç Abdal Ocağı'na bağlı Alevi-Bektaşi nüfus yaşamaktadır.

Güvenç Abdal âhir ömründe Pîr'inin yanına dönmek ister. …yola çıkar. Güvende Yaylası'na ulaşıldığında yoğun bir sis (duman) çöker. Sis kalktığında yârenleri bakarlar ki Güvenç Abdal yoktur. Güvenç Abdal'ı kaybetmenin hüznü ile yarenleri onu yâd edebilmek için bu ayrılık noktasına onun sembolik bir yatırını yaparlar ve her yıl aynı tarihte gelerek Pir'lerini anarlar (s. 25).

Karadeniz Bölgesi'nin Türkleşmesinde Çepni boyu o kadar etkin görev alır ve önem taşır ki Osmanlı belgelerinde Karadeniz Bölgesi'nin bir bölümü Vilayet-i Çepni olarak tanımlanır (s. 27).

Hacı Bektaş-ı Veli, en güvendiği dostlarından birisi olan Güvenç Abdal'ı 1260'h yıllarda Kürtün'e göndermiştir. Güvenç Abdal, Süme Deresi'nin yaklaşık 10 km kuzeyine, stratejik bir noktaya yerleşmiştir. Güvenç Abdal'ın yerleş- t iği geçidin adı, Güvende Kapısı olup bu isim günümüze kadar ulaşmıştır (s. 28-29).

Kürtün

Kürtün'ün kelime olarak etimolojik anlamına baktığımızda; birincil anlamda 'sertleşmiş, buzlanmış kar' manasına, ikincil anlamda da 'palan, semer' gibi manalara geldiği görülmektedir (s. 35).

Kıyafet

Ağasar, geleneksel kültürü koruma ve yaşatma adına daha tutucu bir görüntü vermektedir. Sarı, kırmızı gibi canlı renklerin ve çiçek süslerinin kullanıldığı Çepni kadın kıyafetlerinde bele sarılan keşan, peştemalın altına eskiden canfes de denilen üçeteğin giyildiği bilinmektedir. Daha üstte entari ve üzerinde yelek ya da hırka, en başta ise boyalı yaşmak ve çember bulunmaktadır. Çoğu zaman çemberin de üzerine yazma denilen başörtüsü (tülbent) örtülmektedir. Alttaysa fildegöz desenli yün çorap ve ayakta kara / naylon lastik bulunmaktadır. Bazen de yemeni adı verilen deri çarıklar giyilmektedir. Gümüş tepelikler, hasır bilezikler ve nazarlık boncuklar da süs ve aksesuar olarak kullanılagelmektedir. Erkeklerde ise hâkim yaka beyaz gömlek, üstüne düğmeli yelek, belin üzerine bağlamalı aba, altına zıpka, daha altta çizme veya çapula denilen ayakkabı, başta kabalak; aksesuar olarak da muska, hamayıl ya da kama kombinezonu tamamlamaktadır (s. 36).

Kürtün Çepnilerinde kız çeyizinin ilk malzemelerinden biri yağlık adı verilen kolsuz tezgâh dokumasıdır.

Entari ya da eteğin boyu hep diz altından biraz aşağıda olup topuklara kadar uzanmamaktadır.

Trabzon’un Fethi

Fatih, Trabzon'u fethettikten sonra Hacı Emir oğullarının toprakları ikiye bölünmüştür. Bulancak'ın doğusunda kalan bölgenin Trabzon sancağına bağlandı…

Of'un pek çok köyünde Çepniler yaşamaktadır.

II. Bölüm

20. Yüzyılda Harşit

(Savaş yılları)

Birinci Dünya Savaşı'nda (…) Ruslar; Erzurum, Kop Geçidi ve Bayburt hattı ile birlikte diğer Erzurum, İspir-Bayburt güzergâhını da kullanarak, Vavuk Dağı üzerinden Gümüşhane'ye inmişlerdir.

…düşman altı koldan Harşıt Çayı'nın doğu yakasım işgal etmiş; batıya geçmek için ise Kabaktepe'yi hedef almıştır.

Türk askerleri, düşmanın Kabaktepe'den atılması için tüm savaş hazırlıklarını yapar (…) Mehmet Yüzbaşı, gönüllü askerleri ile 8 Şubat gecesi (1918) karanlıktan ve dumanlı havadan yararlanarak, baskını gerçekleştirir.

Mehmet Yüzbaşı, gönüllü askerleriyle birlikte düşman birliğinin içinde ilerlerken, Ruslara muhbirlik yapan topal bir ermeni tarafından tuzağa düşürülerek şehit edilirler. Askerlerimizin naaşları, savaş bittikten sonra bulundukları yerden alınarak, biraz daha yukarıya, bugünkü yere defnedilirler.

Rakımı 2308m olan Kabaktepe, Güvende'nin 2 km doğusunda yer almaktadır.

Harşıt Vadisi baştan sona, adeta Çanakkale gibidir.

Bugün soykırımdan dem vuran Ermeniler, o günlerde birçok insanımızı katletmiş ve zarar veremediği insanlarımızı da çete üyeleri diye Rus askerlerine toplatıp, başta Şadı, Törnük, Şıhlı ve Uluköy olmak üzere daha birçok köyden halkı Kabaktepe ve Kütüklüyurt'ta kurşuna dizdirtmiştir (s. 79-80).

Harşit'ın doğuya bakan yamaçları korunaklıdır. Fındık bahçelerinin arasına "istihkamlar" kazılmıştır. Askerlerimiz mevzilerdedir. Karşı yamaçlardan mavzer ve top sesleri kesilmez (s. 87).

Şıhlı kıranındaki birliğin elinde işleyen bir topumuz vardır.

Mermi atan top, her gece başka bir tepeye nakledilir. Bir gün Hıdırellez sırtlarından bir gün uyuzluk tepesinde, başka bir gün çileklik yamacındadır.

Kullanımda olan tek top, çekilmesini kolaylaştıran tekerlere destek bir takım yollarla ve güçlü çekici gönüllülerle bir kaç saat içinde 3-5 değişik mevziye götürülerek, Rus mevzilerine ateş edilmektedir (s. 88).

Rus Ordusu giderken, köylerde tahrip etmedikleri ev, mal bırakmadılar. Kalırken de kullanmadıkları evleri yaktılar. İşe yarar eşyaları, değerli ne varsa alıp götürdüler (s. 89).

Rusların batıya ilerleyememesi yöresel direniş örgütlerindendir. Özellikle Topal Osman çetesi bir yandan Ruslara aman vermezken, diğer yandan işbirlikçi Rumların azgın çetelerine karşı bir koruyucu kalkan olmuştur (s. 91).

Ruslar; Türklerin kundaktaki bebeklerini süngüye takıp havaya atarlar, sonra yere düşerken de süngülerini yukarı tutarak bebeği süngüye geçirirlerdi (s. 93).

III. Bölüm

Kültür Yazıları

Yerel Ay İsimleri (s. 97)

Resmî	Yerel İsmi
Ocak	Zemheri
Şubat	Gücük ay
Mart	Mart
Nisan	Abrul
Mayıs	Mayıs
Haziran	Kiraz ayı
Temmuz	Orak ayı
Ağustos	Ağustos
Eylül	İstavrit
Ekim	Koç
Kasım	İlk kış
Aralık	Karakış

Harşıt Vadisinde Otçu Göçü Kültürü

Mısır ekiminin bitiminden sonra, yaylaya gitme zamanı gelmiş oluyordu. Mayıs ayı başından başlayarak, genelde Mayıs ayının 20'sine kadar yaylaya göç işlemi tamamlanıyordu (s. 116).

Her yıl, temmuz ayının ilk Perşembe günü topluca yaylaya gidiliyordu. Ot kazılmasının bitimi sonunda eğlence düzenleyerek yaylaya yapılan göçe "ot göçü" deniyordu (s. 117).

Kıyafetler

Kara Lâstik, Peştamal, Kuşak, Keşan, Gutni yallık, Dastar, Çul, Heybe, Camadan (sırt çantası).

Gutni yallık: Genç kızlarla evli bayanları birbirlerinden ayırmak için kullanılan bir bayan giysisidir. Ön yüzü gutni adı verilen tek parça kumaştan dikilmiştir. Ön yüzde kırmızı ve sarı renkler hâkimdir. Bu kıyafeti evli bayanlar yakalarına takarlar (s. 132).

Heybe: Bu çantanın bir gözü sırtımıza gelir, bir kısmı da göğse aşağı sarkar. Eskiden genç kızlar ve evli bayanlar şenliklerde, düğünlerde kullanırlardı (s. 133).

Yerel Dil

Ağırşak: Eğirceğin ucuna takılan yuvarlak parça

Alaf: Ağacın bir dalındaki yaprakların bütünü

Alamuk: Parçalı bulutlu

Aluç: Battaniye

Anuk: Nane

Anuşuk: Kapının tam kapanmamış hali

Ayama: Lakap

Bitike: Azıcık

Bökelek: Kaynar su

Buymak: Çok üşümek

Bük: Dere kenarlarındaki düzlük

Caydak: Açık, meydanda

Celmük: Ağaç çöpü,

Cingit: Kesilmiş ağacı çekmeye yarayan demir alet

Civek: Ham üzüm

Çencik: Kapının demir sürgüsü

Çıtıman: Mısır saplarının bir araya toplanması

Çoğ: Köz

Çöğrek: Mısırın sapı kesildikten sonra toprakta kalan kısmı

Çöten: Mısır deposu

Debren: Kalas

Depebızdık: Takla

Depük: Kuru

Dığıl: Ağaç sırık

Dişeme: İnce ip

Dobuç: Kulağı küçük keçi

Eğircek: Yün eğirmeye yarayan el aleti

Fenikmek: Kıpır kıpır olmak

Foltak: Bol

Gada: Erkek kardeş

Gambalak: Büyük kaya

Ganat: Sayfa (defter, kitap

Gargun: Sel

Gasgasan: Kalabalık

Gıran: Tepe, sırt

Gıy: Kıyı

Gıyo: Güvey, damat

Goğsal: Mısır talaşı

Goylak: Çukur

Gögef: Ham, olgunlaşmamış meyve

Göğnü: Olgunlaşmış meyve

Göstek: Ahşap binaları rüzgârdan yıkılmasın diye korumak için çakılan ağaç payanta

Gübür: Çayın içildikten sonra bardakta kalan bölümü

Hatıl: Taş duvarlarda duvarın sağlamlığı için duvar arasına atılan ağaç, kalas

Hayıf: Öç

Hennük: Nem

Hozan: Açık alan

Höl: İslak

Kersan: Hamur teknesinin ufağı

Keyvanı: Yaşlı kadın

Kiran: Kilit

Mıkır: Cimri

Mıskıç: Cimri

Musmar: Büyük çivi

Nebri: Gavur, istenmeyen adam

Nezük: Taze

Obuz: Dere yatağı

Ödütleme: İnekten süt almak için yavrusuna memesini emdirip geri çekme

Padar: Yarılmış odun

Partuç: Elbezi

Peşko: Soba

Pıtlak: Patlamış mısır

Poğol: Sütlü mısır

Pur: Büyük kaya

Sasuk: Tadı bozuk

Sitil: Su kovası

Sömek: Küfür

Tepür: Ağaçtan yapılmış sini

Tığnak: Yığın, öbek

Tilki: Guatr

Üğüş: Ekmek kırıntısı

Üşkü: Hızar tozu talaş

Yapuk: Taramakta zorlanılan saç

Yasi: Çamaşır

Yay: Issız Yaz

Zabacca: Yarın

Zumbuk: Tokat

Çepnilerde İnanış ve Adetler

İki kişinin ortasından geçilmez. Geçen karıysa kocasına, erkekse karısına söz geçiremez.

Derelerdeki göllere taş atılırsa yağmur yağacağına inanılır.

Yemeği tuzlu yapan kadının kocasını çok sevdiğine inanılır.

Ay yeni iken toplanan elmaların çürüyeceğine inanılır.

Torunun torununu görenlerin cennete gideceklerine inanılır.

Hamile kadın canı çektiği meyveleri yiyemezse, doğacak çocukta benler çıkar.

Mavi-yeşil gözlülerin nazarcı olduklarına inanılır.

Delikli taştan geçen kadının çocuğu olacağına inanılır.

Bir evde çok karınca görülürse, yağmur yağacağına inanılır.

Solucanlar yerden çok çıkarsa, yağmur yağacağına inanılır.

Rüyada görülen ölüye bir şey vermek uğurlu, ölüden bir şey almak uğursuz sayılır.

Hıdrellez'de gelberi (ateş demiri), meğel (kazma) ele alınmaz.

Deyimler

Boş ay = Eylül

Bük = Çalılık

Cink = Köşe, bucak

Diret = Yığın

Gelek = Kurumuş yaprak

Gaban = Taşlık yer

Gosdok = Kısa boylu

Hölütmek = Islanmak

Kartul = Patates

Mozik = Düve

Partuç = Toz çaputu

Peşko = Soba

Yeyinde = Gelecek yıl

Zizil = Solucan

Harşıt ve Yöresiyle İlgili Efsaneler

Akıl baba veya Halbaba, çevre halkının çok değer verip kutsal saydıkları bir ziyaretgâhtır. Bu ziyaretgâha dertliler derman bulmak için, hastalar şifa bulmak için giderler (s. 248).

Anadolu'da kutsal sayılan dağların birçoğu bitki örtüsünden yoksundur. Türk inanç sisteminde değerlendirilen kellik veya çıplaklık Tanrı'yla ilgili bir durumdur.

Akılbaba olduğu söylenen ancak; halk arasında daha çok Halbaba ismiyle anılan bu dağ, yine halk belleğinde evliya tepesi olarak da bilinmektedir.

Geçmiş yıllarda bölgeyi ziyaret eden jeoloji mühendisleri dağın sönmüş bir volkan olduğunu belirtmişlerdir (s. 258).

3331 m yükseklikle Giresun'un en yüksek tepesi ve ondan sonra gelen kardeşi ise 2528 m ile Akıl Baba Tepesi'dir.

Akıl Baha'yı coğrafi olarak tanımlarsak Espiye, Güce ve Tirebolu ilçelerinin güney, Alucra'nın kuzey ucundadır.

---

Ünlü, Ekrem. (2016), Harşıt Vadisi, Arı Sanat Yayınları, İstanbul