Lozan Barış Konferansı Cilt 7

Seha L. Meray - Lozan Barış Konferansı Cilt 7

Yapı Kredi Yayınları, 2. Baskı: İstanbul, Mayıs 2001

Konferansın İkinci Dönemine İlişkin Tutanaklar İle Belgeler

 (23 Nisan - 24 Temmuz 1923)

C - Üçüncü Komite
(1) Sayılı Tutanak

25 Nisan 1923, Çarşamba Oturumu

Hazır bulunanlar:

Mm. Grew, Dolbeare, Belin, Turlington, Barnes (Amerika Birleşik Devletleri); Sir Horace Rumbold, Mm. Payne, Malkin, Forbes Adam, Edmonds (İngiliz İmparatorluğu); General Pelle, Mm. Bargeton, Fromageot, De Percin (Fransa); Mm. Veniselos, Caclamanos, Politis, Androulis (Yunanistan); Mm. Montagna, Nogara, Guariglia, Galli, İndelli, Guarnaschelli, Guisi (İtalya); Mm. Otchiai, Nagaoka, Sato, Hotta (Japonya); Mm. Diamanoy, Contzesco, Vassiliu (Romanya); Mm. Yov Anovitch, Antitch (Sırp-Hırvat-Sloven Kırallığı); İsmet Paşa, Rıza Nur Bey, Hasan Bey, Zekai Bey, Mustafa Şeref Bey, Şefik Bey, Tevfik Kamil Bey, Dr. Reşad  Nihad Bey, Ali Bey (Türkiye).

Komitenin yetkisi, çalışma planı uyarınca, aşağıdaki gibi saptanmıştır: Andlaşma tasarısının 71nci maddesinden 117nci maddesine kadar olan maddeleri, Ticaret Rejimi Sözleşmesi; Yabancılara uygulanacak rejim Sözleşmesinin 10ncu maddesinden 17nci maddesine kadar olan maddeleri.

Hasan Bey, [Büyük] Devletlerce kabul edilen 1863 tüzüğü [nizamnamesi] uyarınca, Türkiye'de artık koruma-altında kimselerin [mahmilerin, proteges] bulunmadığını belirtti. Koruma-altındakilerin tanınması, ulusal kanuna aykırı olacaktır.

(Montagna) Türk Temsilci Heyetinin istemesi üzerine, Komite, gerek bu maddede gerekse bundan sonra gelen maddelerde yazılı 1 Ağustos 1914 tarihi yerine, Osmanlı İmparatorluğunun savaşa giriş tarihi olan, 29 Ekim 1914 tarihinin konulmasına karar verdi.

General Pelle, ilgili Hükümetlerin, Osmanlı ortaklıklarına sermayeler koymuş olan uyruklarının çıkarlarını savunmaktan hiç de vazgeçmemiş olduklarını ve sözü edilen görüşmeler bir sonuç vermezse, bu konuda öngörülen maddelerin Andlaşmada olduğu gibi tutulması gerekeceğini, Türk Temsilci Heyetine belirtti.

Sir Horace Rumbold ile M. Montagna, bu sözlere katıldıklarını söylediler.

M. Diamandy (Romanya), bu maddenin konulmasını Romanya'nın istemiş olduğunu belirtti. Romanya ülkesinin işgali sırasında Türk orduları ve Türk makamlarınca alınıp götürülmüş olan ve şimdi Türkiye'de bulunan her çeşit malların geri verilmesi ilkesini Türkiye'nin kabul etmesi hakgözetirliğe uygundur.

Zekai Bey, paralar, senetler ve değerli kâğıtlar gibi birtakım nesnelerin kime ait olduğunu saptamanın çok güç olduğu itirazında bulundu.

M. Veniselos, güçlüğün, yalnız bir kaleme alış güçlüğü olduğu kanısındadır. Hüküm altına alınması gereken, Türkiye'nin, ilke olarak, malların geri verilmesini kabul ettiği ve bu maddeden yararlanmak isteyecek Devletlerin Türkiye'ye karşılıklı işlerinde bulunmayı kabul etme zorunda olacaklarıdır.

Madde 78

Hasan Bey, bu maddedeki, "öne sürülmüş istemler ve açılmış davalar" sözlerine ilişkin olarak, açıklamalarda bulunulmasını istedi. Bundan başka, Hasan Bey, "aynı koşullar altında" sözleri yerine "yerel [mahalli] kanunlar uyarınca" denilmesini teklif etti. Her halde, Hasan Bey, Osmanlı İmparatorluğunun varlığı sona ermiş bulunduğuna göre, bu istemlerin, yalnız Türk Hükümetine karşı değil, fakat Osmanlı İmparatorluğuna ardıl [halef] olan bütün Devletlere karşı öne sürülmesi gerekeceği kanısındadır.

Sir Horace Rumbold, M. Montagna ve General Pelle, böyle bir iddiaya karşı çıktılar.

(2) Sayılı Tutanak

26 Nisan 1923, Perşembe Oturumu

Mallar, haklar ve çıkarlar

İsmet Paşa, 57nci maddenin ([tamirat, reparations sorunu) hiç bir vakit tartışma konusu olamayacağını söyledi.

M. Montagna, …onarımlar ilkesinden vazgeçildiği sonucunu verir saymaması gerektiğini söyledi.

İsmet Paşa, onarımlar sorununun, Konferansın birinci döneminde, kesin olarak çözüme bağlanmış bulunduğunu bildirdi.

Madde 80

Hasan Bey, …anonim ortaklıklar [şirketler] her yerde, hangi kanun altında kurulmuşlarsa, o kanunun hükümleri uyarınca yönetilirler. Ankara Hükümeti, Türk anonim ortaklıklarına - bu ortaklıklar yabancı sermayeli olmasalar bile - uygulanacak rejim konusunda uluslararası bir tartışmaya girişilmesini kabul edemez.

Sözleşmeler, süre aşımları ve mahkeme kararları

87. madde üzerinde bir tartışmaya girişildi.

Mustafa Şeref Bey, İstanbul Hükümetinin yaptığı sözleşmeleri Ankara Hükümeti tanımadığı için, birinci paragrafın, "Müttefiklerin uyruklarıyla, Osmanlı İmparatorluğu Hükümeti ya da Müttefik Devletlerin işgal makamları arasında yapılmış sözleşmelere ilişkin parçasını, Türk Temsilci Heyetinin kabul edemeyeceğini bildirdi.

(…)

Sir Horace Rumbold, İstanbul ve Ankara Hükümetleri arasındaki anlaşmazlığın bir iç sorun olduğunu, İstanbul Hükümeti yabancı Devletlerce tanınmış bulunduğuna göre, Müttefik uyruklarının bu anlaşmazlığa kurban gidemeyeceklerini belirtti.

Hasan Bey, Müttefiklerin, kendi uyruklarının çıkarlarını korumak istediklerini, bunun da doğal olduğunu söyledi; bunda, İstanbul Hükümetine meşru bir nitelik tanımak için yeterli bir neden yoktur; elde edilmek istenilen sonuca, başka yollardan da varılabilir.

Montagna, bu sözlerden mutluluk duyduğunu söyledi (s. 10-11).

(3) Sayılı Tutanak

28 Nisan 1923, Cumartesi Oturumu

Madde 91, 92, 93

Sigortalar

Endüstri, edebiyat ya da sanat yapıtları

Hakemlik Karma Mahkemesi

Zekai Bey, …sözleşmelere (contrats) ilişkin hükümlerin uygulanmasından doğan anlaşmazlıkları çözüme bağlamak için, özellikle çok giderli, özel bir mahkeme kurulması gereksiz görünmektedir.

General Pelle, Hakemlik karma mahkemeleri kurulmasını esinleten ilke, hakgözetir ve akıllıcadır; değişmemiş bir gelenek de bu ilkeyi desteklemektedir; bu ilkeye bağlı kalınmak gerekir.

Zekai Bey, Kapitülasyonlar rejimi altında bile Türk mahkemelerinin taşınmaz mallara ilişkin konularda yetkili bulunduklarını ve onların bu çeşit uyuşmazlıklara bakma yetkisini kaldırmanın kabul edilmez olduğunu belirtti.

Madde 112, 113, 114. 115

Telgraf kabloları…

…yabancı postanelerin kaldırılması…

…sağlık işleri…

(4) Sayılı Tutanak

3 Mayıs 1923, Perşembe Oturumu

Madde 116, 117

…eski sağlık memurlarının kazanılmış hakları…

Hicaz Demiryollarının korunması…

Türkiye'de yabancılara uygulanacak rejime ilişkin Sözleşme. Vergi hükümleri

Madde 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17

(5) Sayılı Tutanak

7 Mayıs 1923, Pazartesi Oturumu

Madde 72, 73, 75, 76, 77, 78, 81

Türkiye'de ticaret rejimine ilişkin Sözleşme

Madde 1, 2, 3, 4

Osmanlı Devlet Borcu kuponlarının ödenmesinde verilecek para

(s. 35 vd.)

(6) Sayılı Tutanak

10 Mayıs 1923, Perşembe Oturumu

Ticaret Sözleşmesi

Madde 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11

(7) Sayılı Tutanak

15 Mayıs 1923, Salı Oturumu

Madde 78, 82, 83, 84, 85, 86, 87, 88, 89, 90, 91, 92, 93, 101, 102-106, 107

Ticaret Sözleşmesi

13-20

(8) Sayılı Tutanak

31 Mayıs 1923, Perşembe Oturumu

Mallar, haklar ve çıkarlar

Madde 73, 75, 78, 82, 87, 89, 93

Yerleşmeye ve yargı yetkisine ilişkin Sözleşme

Ticaret Sözleşmesi

(9) Sayılı Tutanak

22 Haziran 1923, Cuma Oturumu

Andlaşma Tasarısı

Madde 71 vd.

(10) Sayılı Tutanak

3 Temmuz 1923, Salı Oturumu

Andlaşma Tasarısı

(11) Sayılı Tutanak

17 Temmuz 1923, Salı Oturumu

Barış Andlaşması

Madde 78

Ticaret Sözleşmesi

Ayrıcalıklara İlişkin Protokol

Osmanlı Bankasının aynca1ık süresinin uzatılması

M. Stancioff (Bulgaristan),

Konferans, Yakın Doğu sorununu çözüme bağlamak üzere toplanmıştır. Bulgaristan, bu Konferansa, Karadeniz'e kıyıdaş bir Devlet olması yüzünden, Boğazlar rejiminin kurulması ve üstelik, kendisine Ege Denizi'nde bir çıkış yeri verilmesinin şartlarını düzenlemek üzere çağrılmıştır (s. 133).

II

Konferansa Çağıran Devletler Temsilci Heyetleriyle Türk Temsilci Heyeti Arasındaki Görüşmelere İlişkin Belgeler

(23 Haziran - 16 Temmuz 1923)

23 Haziran 1923, Cumartesi Günü, Saat 16.30da Ouchy Şatosunda Yapılmış Bir Toplantıda Alınan Notlar

…

M. Bargeton, Suriye'de, Müttefiklerin, Hazine-i Hassa ya da Devletçe yönetilen mallardan birçoğunun hala Abdülhamid adına kütüğe yazıtlı olduğunu, 1908 ve 1909 iradelerinin, gerçekte, uygulanmamış olduklarını söyledi.

İsmet Paşa

…üzerinde anlaşmaya varılacak formül ne olursa olsun, Türkiye'nin, Suriye ve Irak'da bulunan mallar bakımından her türlü sorumluluktan kurtulmuş olması gerekir.

M. Bargeton

…gerçekten özel mallar sayılacak malların hangi mallar olduğunu tam olarak bilmek olduğunu belirtti. Kadastra kütüklerinde, Abdülhamid adına yazıtlanmış o kadar çok emlak (domaines) bulunmaktadır ki, haklı olarak bir kötüye kullanmadan kuşkulanmaya yer vardır.

Suriye bakımından, kadastro kütüklerindeki yazıtlamalara güvenilemez (s. 146).

1

7 Temmuz 1923, Cumartesi Günü, Saat 15.30da, Ouchy Şatosunda Yapılmış Bir Toplantıda Alınan Notlar

Ödemede verilecek para

Ayrıcalıklar

Boşaltma / Tahliye

İsmet Paşa, boşaltmanın neden Andlaşmada öngörülmediğini sormuştur. Çünkü, Müttefikler, boşaltmayı, Andlaşmanın yürürlüğe konuluşundan önce gerçekleştirmeyi kabul etmektedirler. Türk Temsilci Heyeti, boşaltmanın Andlaşmada belirtilmesinde direnmekteyse, işgal rejimi, Andlaşmanın yürürlüğe konuluşuna kadar sürdürülmek gerekecektir.

3

8 Temmuz 1923 Pazar Günü, Saat 17.00de Ouchy Şatosunda Yapılmış Bir Toplantıda Alınan Notlar

Ödemede verilecek para

Boşaltmaya ilişkin Protokol

4

8 Temmuz 1923 Pazar Günü, Saat 23.00de Ouchy Şatosunda Yapılmış Bir Toplantıda Alınan Notlar

Ayrıcalıklara ilişkin Protokol

Madde 1

Bir yandan Osmanlı Hükümeti ya da herhangi bir yerel [mahalli] Makamla, öte yandan (Ortaklıkları da kapsamak üzere) Müttefiklerin uyrukları arasında, 29 Ekim 1914 tarihinden önce usulüne uygun olarak yapılmış ayrıcalık [imtiyaz] sözleşmeleri ve bunlara ilişkin olarak sonradan yapılmış anlaşmalar, olduğu gibi tutulmuştur (s. 188).

5

11 Temmuz 1923, Çarşamba Günü, Saat 17.00de, Ouchy Şatosunda Yapılmış Bir Toplantıda Alınan Notlar

Boşaltma Protokolü

İsmet Paşa, Türk Temsilci Heyetinin, her zaman, boşaltma [tahliye, evacuation] kelimesinin, bütün Müttefik kuvvetlerinin Türk toprağını ve Türk sularını kayıtsız şartsız boşaltmaları anlamına geldiğini düşünmüştür. Boğazlar'da savaş gemileri bırakmakla, Müttefikler, bir çeşit işgal sürdürmüş olacaklardır. İşte, Türk Temsilci Heyeti, bunu kabul edemez (s. 194).

M. Ryan

Müttefikler, Boğazlar'ın sularındaki deniz kuvvetlerini, büyük oranlar içinde, azaltmayı kabul etmektedirler; daha ileriye gidemezler. Türkiye, 1914 deki davranışıyla, eski Boğazlar rejimine son vermiştir. Bu andan sonra, Müttefik Devletler için, bir serbest geçiş hakkı vardır ve durum, dayandığı temel Lausann e 'da ortak bir anlaşmayla kararlaştırılmış bulunan, yeni rejimin yürürlüğe konuluşuna kadar, olduğu gibi kalacaktır (s. 195).

İngiliz Temsilci Heyetinin Teklifi

Müttefik Devletler, Boğazlar rejimine ilişkin Sözleşme yürürlüğe konuluncaya kadar, bu sularda, Üç Devletten her biri için iki kruvazörü (croiseurs) geçmeyecek sayıda sınırlandırılmış savaş gemileriyle, kruvazör sayısıyla orantılı olacak ve içlerinde uçak gemisi bulunmayacak daha küçük savaş gemileri bulundurma hakkını saklı tutmaktadırlar. Şurası kararlaştırılmıştır ki, Boğazlar rejimine ilişkin Sözleşmenin yürürlüğe konulmasına kadar, Müttefik Devletler donanmaları, Boğazlar’dan tam ve kısıntısız geçiş serbestliğini saklı tutacaklardır (s. 203).

6

12 Temmuz 1923, Çarşamba Günü, Saat 10.30da, Ouchy Şatosunda Yapılmış Bir Toplantıda Alınan Notlar

Para ve sair maddi konular

Kabotaj

7

12 Temmuz 1923, Çarşamba Günü, Saat 17.00de, Ouchy Şatosunda Yapılmış Bir Toplantıda Alınan Notlar

Kabotaj konusu

Ayrıcalıklar

M. Montagna

Müttefik Temsilci Heyetleri (…) Armstrong-Vickers Ortaklığı ile Regie generale'e, birtakım şartlar içinde tanınacak olan öncelik hakkının (droit de preference) Protokol metnine konulmayıp, yalnız ilgili ortaklıklara gönderilecek iki mektupta belirtilmesini, teklifim üzerine, kabul etmişlerdir.

Müttefik Temsilci Heyetleri, öncelik hakkının kullanılma süresinin beş yıla sınırlı olmasını da kabul etmişlerdir.

İsmet Paşa: Türk Temsilci Heyeti, öncelik hakkını, özel bir mektupda bile, tanıyamaz.

İsmet Paşa: Bütün sorunları incelemiş bulunuyoruz; bütün ayrıntıları çözüme bağladık.

…

Ayrıntı olarak, Boğazlar'ın serbestliğini sağlamak için, Boğazlar Sözleşmesinin 2nci maddesinde belirtilen ilkelerin şimdiden yürürlüğe konulmasını teklif ettik. Bu nokta üzerinde, bize cevap vermek istemediniz.

Sir Horace Rumbold: Cevap olarak, kabul etmediğimi söylüyorum.

General Pelle: Ben de kabul etmiyorum.

İsmet Paşa: Cumartesi ve Pazar günleri, boşaltma [tahliye] ilkesi üzerinde anlaşmaya varırken, işgalin, hiç bir biçim altında, sürüp gitmeyeceği kararlaştırılmıştı.

Sir Horace Rumbold: Sizce böyle kararlaştırılmıştı, bizce değil (s. 221-222).

8

16 Temmuz 1923, Çarşamba Günü, Saat 17.00de, Ouchy Şatosunda Yapılmış Bir Toplantıda Alınan Notlar

Müttefik kuvvetlerinin Türk sularından ayrılışı

M. Ryan (İngiltere)

…Protokole bir bildiri eklenecek ve bu bildiri Türk Temsilci Heyetince imzalanacaktır; bu bildiriyle, Türk Hükümeti, Andlaşmanın yürürlüğe girişine ya da hiç olmazsa, gelecek Aralık ayının 31 ine kadar, üç Devletten her birinin birer kruvazörü (croiseur) ile ikişer destroyerinin ve bunlardan başka, savaş sancağı taşımamak üzere donatım ve kömür sağlanması için gerekli gemilerin, Türk sularında bulunmasının Türk Hükümetince kabul olunduğunu belirtecektir (s. 226-227).

General Pelle,

…Boğazlar'da duracak gemilerin sayısını, Devlet başına, bir kruvazör ve iki destroyer'e indirmeyi kabul etmekle, Müttefiklerin yeni bir ödünde [tavizde] bulunduklarını, Türk Temsilci Heyetine belirtmek istemektedir (s. 227).

…

Mali konular / Şirketler için istenen ayrıcalıklar…

Konferansa Çağıran Devletlerin Temsilci Heyetleriyle Sırp-Hırvat-Sloven Temsilci Heyeti Arasındaki Yazışma

(s. 249 vd.)

Lausanne'da İmzalanmış Birtakım Senetlerin Çeşitli Maddelerine İlişkin 24 Temmuz 1923 Tarihli Mektuplar ve Anlaşmalar

(s. 252 vd.)

(3) Sayılı Protokol

24 Temmuz 1923 Genel Oturumu

Müttefik Devletlerle Türkiye Arasında Barışın ve Lausanne Barış Konferansı Son [Nihai] Senedinin İmzalanması

Oturum, saat 15.00 de, İsviçre Konfederasyonu Başkanı M. Scheurer'in başkanlığında açıldı; Konfederasyon'un Başkan-yardımcısı M. Chuard ile, Federal Meclis Üyesi M. Schulthess de bu toplantıda bulunmaktaydılar.

(s. 267 vd.)

Boğazlar Rejimine İlişkin Sözleşmeyi Rusya'nın İmzalaması

…M. Tchitcherine'in [Konferansa çağıran] Devletlerce de kabul edilen, 24 Temmuz tarihli bir telgrafı üzerine, M. Jordansky'nin, Sözleşmeyi, Roma'da imzalayabilmesi kararlaştırılmıştır. İşte bu koşullar içinde, M. Jordansky, Boğazlar Sözleşmesinin asıl nüshasını, Roma'da, 14 Ağustos 1923 de imzalamış bulunmaktadır (s. 272).

Genel Dizin

…