Derleme Sözlüğünde Samsun ve İlçelerinden Derlenmiş Sözcükler Üzerine Bir İnceleme

Mehmet Fatih Yılmaz - Derleme Sözlüğünde Samsun ve İlçelerinden Derlenmiş Sözcükler Üzerine Bir İnceleme

Derleme Sözlüğü çalışmalarının ilki, 1932-1934 yıllarında yapılmış ve beş bin civarında gönüllü bu eser için kelime derlemiştir, ikinci derleme ise 1952-1959 arasında, Ömer Asım Aksoy başkanlığında 917 kişinin çalışmalarıyla oluşmuştur. Derleme Sözlüğünü, daha kapsamlı bölgesel ağız çalışmaları takip etmiş olsa da bu çalışmalar bölgelerin karşılaştırılması için uygun değildir. Bu nedenle derleme sözlüğü üzerinden yapılacak çalışmalar, Anadolu dil varlığına karşılaştırmalı bir bakış imkânı sağlayacaktır. Bu çalışmada Derleme Sözlüğünde yer alan Samsun ve ilçelerinden derlenmiş sözcükler tespit edilerek, bu sözcüklerin karşılaştırmalı incelemesi yapılmıştır.

Samsun Bölgesinden Derlenen Sözcüklerin Özellikleri

…günümüzde kullanılmayan:

ağaç kulak: öküz arabalarında yokuşa veya inişe geçileceği zaman uzatılıp kısaltılan kayışın bağlandığı iki kulak..

bilezik: Kağnılarda oku boyunduruk kayışına birleştiren halka (Ladik)

angıç arabası: Dört tekerlekli ve kenarlı, yük taşınan göçmen arabası. (Papasköy)

açım: Her tütün denginde sırasıyla "daban", "mezar" ve "kapak" adlı dizilerin üzerine yerleştirilen en iyi cins sekiz sıra.

ballıbasra (ballıbenek): Tütünlere, yağışlı zamanlarda dadanan pirecik "Les Pucerons".

balya bıçağı: Tütünün güneş görmeyen alt yaprağının daha iyisi (s. 522).

basma: Sapı yaprak gibi genişçe olduğu için demet yapılamayan pastal halinde satılan bir cins tütün yaprağı ve tohumu.

başbağlı: Tütün yapraklarının ellere göre toplananları üst üste konulup saplarından bağlanarak meydana getirilen demeti.

boğma kiraz: Topraktan ağacın boğazına kadar gübre doldurularak vaktinden önce yetiştirilen kiraz.

bat: Asma yaprağı.

baba inciri: Olgunlaşmadan düşen erkek incir.

arab elması: İrice, koyu kırmızı, mayhoş, kiraz mevsiminde yetişen bir çeşit elma.

anası ölük: İçi geçmiş, yumuşamış (kavun, karpuz hakkında).

alaganta: Domates.

akzuyal: Beyaz kızılcık.

beslek kaçıran: Çok küçük, kuru soğan.

bintene: Arpa ile aynı zamanda biçilen yumuşak bir buğday çeşidi.

at dişi mısır: Sulak yerlerde yetişen iri, yassı taneli, beyaz/ az dayanıklı bir çeşit mısır. (Çarşamba, Terme)

arpa orağı: Arpa kaldırma zamanı: Hey oğulcemre düştü diye kar tutmaz deme, arpa orağına kar yağdığını biliriz biz.

budan: Deniz ve göllere yakın yerlerde bulunan beyaz, kara, kahverengi, kırmızı ve yeşil renkleri olan bir cins yabanî ördek. (Çarşamba)

borzail [bosçabatak]: Karatavuk büyüklüğünde boz renkli bir av kuşu. (Çarşamba)

ayı balık: Yeşilırmak'ta yaşayan iri pullu, yassı gövdeli bir çeşit balık. (Çarşamba)

altınbaş kefal: Göl ve derelerde bulunan kefal türünden bir balık.

ağzı büyük: Yayın balığı.

bükme çorbası: İçine kıyma konulmuş ve bükülmüş hamurla yapılan çorba.

bastik: Lahana yemeği. (Çarşamba)

barhana: 5. Büyük kazan.

bara: Ocak başı. (Alaçam)

balahur: Fırının ikinci tavı. (Çarşamba)

aşra: Çorba. (Engiz - Bafra)

ak bekmez [ak bulama]: Elle çarpılmış, yumurtalı katı pekmez, bulama.

acuk [acuk bekmezi]: Yabani elmadan yapılan pekmez. (Çarşamba, Terme)

acılama: Şalgam yemeği. (Arım / Çarşamba)

açık düşmek: Pehlivanlıkta göbek yarı görünmek. (Çarşamba)

ağzı açmak: iftar etmek. Ağzı zeytin veya tuzla açmak sünnettir.

akarsu: Eskiden kullanılan bir çeşit kadın kumaşı.

alaboku: Oyunda eşsiz kalan ve iki tarafla oynayabilen çocuk.

alguncu: Lağım temizleyici.

aklara: Yaba. (Havza)

arda: Evde kalmış kız. (Kavak)

amut: Tavan tahtası yerine konulan kalın ağaçlar. (Terme)

aşırtma: Mahmudiye altınlarından yapılmış kadın ziyneti. (-Sm.)

ayeser: Ağustos ayının ilk iki fırtınası ki; birincisi büyük ayeser, İkincisi küçük ayeser adını alır.

aynası : Kabadayı.

bağanak: Doğum vakti gelmeden hayvan karnından çıkarılan yavru.

bağırköpen: Beşikte bebeğin üzerine örtülen örtü. (Çarşamba)

basalamak: 1. Çamaşırı suya basmak.

basmak: Oyunda yenmek.

bayramcalık: Mide ekşimesi. (Çarşamba)

bozanak: Topaç. (Bafra)

buğdaycık: Arife'den önce gelen gün.

abanmak:Yüzüstü düşmek.(Çarşamba)

abraza gitmek, arbaza gitmek, Zıddına, inadına, dikine gitmek: Niçin birbirinizle abraza gidiyorsunuz. (Çarşamba)

ağdurmak: Yöneltmek, tevcih etmek.

ağızlıklamak: Doğru yolu göstermek. (Havza)

akoz etmek: Haber vermek, ihbar etmek.

alver etmek: Baştan savmak, dağıtmak: Çocukların hepsini alver ettim, (Çarşamba)

ardarınlamak: Hayvana yük yüklemek.(Çakalköyü)

ayak gezeletmek: Vakit geçirmek, ayak sürümek.

ayrı seç olmak: Başka muameleye tabi olmak, eşitlik gösterilmemek: Düğüne gittik, baktım ayrı seç oluyoruz, hemen sıvıştım geldim.

apşara: apışara (Alaçam)

agilik: Arkadaş, kardeş. (Alaçam)

ağlumuk: Vara yoğa ağlayan.

atiş: Ateş.

babaş: Güçlü kuvvetli, cesur, yiğit, iri yapılı

babuşcu: ayakkabıcı.(Engiz / Bafra)

bağça: Bahçe.

badı: Dokuma tezgahını hareket ettirmeye yarayan tahta ayaklık, pedal.

badrak: Konuşmasını bilmez, kaba. (Çarşamba)

bıbık, bıbik: Ördek.

bıdık: Kaz ve ördek yavrusu. (Kavak)

bagardak: Çocuğun düşmemesi için beşiğe veya salıncağa bağlanan enli kuşak. (Çarşamba)

bâr: Göğüs.

bassak: Merdiven,el merdiveni, merdiven basamağı, iskele. (Bafra)

basmo: Basma, desenli kumaş. (Engiz / Bafra)

başarıklu: Becerikli (kadın).

azak: Domates. (Çarşamba)

ağduma taşı: Hayvana yüklenen bir yükün dengesini sağlamak için bir tarafa konulan taş.

barabat: Hamsi, sargan gibi küçük balıkları tutmakta kullanılan balık ağı.

bıcımak: Mızıkçılık etmek, sözünden dönmek.

bibil: Kısa boylu, ufak yapılı, cüce, bodur, tıknaz. (Çarşamba)

bedel: Merdiven, merdiven basamağı.

bambal: Tombul, şişman, gürbüz çocuk, hayvan yavrusu.

büsürgeç: Saçta yufka ekmeği çevirmeye yarayan tahta aygıt.

alaylı: Göz alıcı, geniş etekli elbise, kıyafet.

anarat: Saf, katıksız, arı, temiz, öz

avunuk: Döl tutmuş, gebe kalmış hayvan

bandırma: Kuru üzüm.

bandik (bandık): Şalvar.

barama: İpek kozası.

boğaz alan: Sulu olmayan bir çeşit ayva, ham ayva.

böhrenk: Tuğla yahut beton su borusu.

balgan: Sazlık, bataklık.

---

Yılmaz, Mehmet Fatih. (2011), “Derleme Sözlüğünde Samsun ve İlçelerinden Derlenmiş Sözcükler Üzerine Bir İnceleme,” Samsun Sempozyumu 13-16 Ekim Samsun, Bildiriler Kitabı, Cilt: 1, s. 521-528, Samsun 2012