Ad Bilim Açısından Havza ve Vezirköprü Ağızlarında Oya Adları

Nuh Doğan - Ad Bilim Açısından Havza ve Vezirköprü Ağızlarında Oya Adları

Oya, Anadolu kadınlarının zevk ve estetik anlayışını, sanatını, duygularını nakşettiği zengin bir el sanatıdır.

Havza ve Vezirköprü ağızlarından derlenen oya adlarından hareketle Türkçede yeni kavramların adlandırılmasında hangi unsurların belirleyici olduğu ve hangi kavramların sıklıkla kullanıldığı ortaya koyulabilir.

Sümbül oyası, aşkı ve mutluluğu temsil ederdi. Yabangülü oyası bulunan yemeniyi kocası gurbete giden kadınlar; bademçiçeği oyasını sevdiği ile nişanlanan kızlar; erikçiçeği oyasını gelinler; kocası ile arası çok iyi olan kadınlar çayır-çimen oyası, kocası ile arası iyi olmayan kadınlar biber ya da biberçiçeği oyası bulunan çember takardı. Kavgalı oldukları kimselere mezartaşı oyalı çemberler gönderilirdi. Başına gül oyası veya karanfil oyası takan kadınlar Ben evliyim ya da evlendim." mesajı verirdi (Aydın, 2009).

Biçimin ve rengin belirleyici olduğu asmayaprâ, bamya oyası, biber oyası, berfin, cevizğabü, ğabahçiçe, ğırçiçe, yasemen vs. gibi oya adları bitki ve bölümlerinin temel alındığı adlandırmalardan bazılarıdır.

Davşanayâ, ğoyungözü, horozdingili, gülibik, bebekyüzü, bekarkekülü, oülbültükmü, bülbülyuvası ve sarhoşbacâ vs. oyaların biçimsel bir özelliğinin anlatımında insan, hayvan ve organlarının temel alındığı dikkat çekici adlandırmalardandır.

Yöredeki genç kızların ve gelinlerin yaşadıkları günlük olaylar, oyalara işlenmiş ve oyalarda anlatım bulmuştur: anağız oyası, elti eltiye sırt dönmüş, elti eltiye küstü, eltili, ğavecigüzeli, gülenbebek, ağlayanbebek, üçelti, mektebli ğızlar, çöpçatan, ğaynanadili, gelinğaynana vs.

Celal Bayar gözlü, Demirelin foteri, Demirelin anahtarı, Tansu Çillerin ete, Ecevit burnu vs. gibi oya adlarında dönemin siyasetçilerine özgü ve gündem oluşturmuş durumlar anlatım bulmuştur.

Çahır, gülbeyaz,  gülpembe, ğarağız, esmerim, maviboncuh, maviş, mavişim, morğız renk kavramının doğrudan temel alındığı adlandırmalardandır.

Türkçe andırmalarda genellikle somut kavramlara dayanılarak yapılır. Ancak bazı özelliklerin belirleyici olduğu anlatımlarda soyut kavramların da temel alındığı görülebilir. Aşkmerdiveni, anayüree gibi oya adlarında temel alınan bu kavramlar insanların yakından bildiği ve hissettiği kavramlardır.

Oyaların adlandırılmasında oyanın türlü özellikleri belirleyici olmuştur. Oyaların biçim ve görünüşü, rengi, yapımında kullanılan araç ve gerecin, sayısal özelliklerinin çoğunlukla belirleyici olduğu görülür. Oyaların adlandırılmasında her zaman oyanın belirli bir özelliği rol oynamaz. Oyanın yapıldığı yerin ve oyayı yapan kimselerin isimlerinin yanı sıra oyalar bazı güncel, sosyal olaylar ve kimi kültürel unsurlarla ilişkilendirilerek de anlatılmıştır.

Oyalara verilen adlar bazen ilçeden ilçeye köyden köye bile değişmektedir. Örneğin balıksırtı oyası aynı zamanda boncuk oyası olarak da bilinir. Aynı oya birden fazla adla anılacağı gibi, çok çeşitli oyalar da tek bir adla anılabilir. Menekşe ya da güllü adıyla anılan farklı renk ve biçimde birden fazla oya vardır.

---

Doğan, Nuh. (2011), “Ad Bilim Açısından Havza ve Vezirköprü Ağızlarında Oya Adları,” Samsun Sempozyumu 13-16 Ekim Samsun, Bildiriler Kitabı, Cilt: 1, s. 431-439, Samsun 2012