Robert K. Merton

Robert K. Merton (1910-2003)

Doğu Avrupa’dan ABD’ye giden göçmen bir aileye mensuptur. Burs yardımıyla eğitimine devam etti. 1941 yılından sonra Columbia Üniversitesinde dersler vermeye başladı.

Robert Merton, bilim sosyolojisinin kurucusu kabul edilir (bilgi sosyolojisi). Parsons’ın öğrencisi olan Marton, işlevselciliğin en önemli kuramcısıdır.

Merton’ın İşlevselcilik Anlayışı

Marton, işlevsel analizin bazı varsayımlarını eleştirerek işe başlar: İlk olarak toplumun işlevsel birliği varsayımına karşı çıkar. Merton bir ögenin sadece belirli bir kurum ya da grup için işlevsel olabileceğine dikkat çeker.

Evrensel işlevselcilik varsayımına da karşı çıkan Marton, bir sosyal olgunun diğer sosyal olgular için olumsuz olan işlevler de taşıyabileceğine dikkat çekmiştir. Bazı ögeler sistemin istikrarı ve devamına katkıda bulunmayıp, istikrarsızlaşmasına ve bozulmasına neden olabilirler. Sistemin bazı parçaları işlevsiz olabilir (non functional). Bazı ögeler disfonksiyonel (bozuk işlevsel) olabilir. Bu ögelerin her ikisinin de sistemle ilişkisi olumsuzdur.

Merton’a göre sosyologların yapması gereken, ögenin işlevsel olup olmadığını söylemeden önce olumlu işlevlerle bozuk işlevleri dengelemek ve kimin için işlevsel olduğunu dikkatli bir şekilde belirlemektir

İşlevselci kurama göre toplumu oluşturan standartlaşmış kalıplar/parçalar, bir bütün olan toplumun vazgeçilmez unsurlarıdır. Merton, işlevsel zorunluluk varsayımına da karşı çıkar. Zira farklı toplumlar, temel ihtiyaçlarını farklı yollardan temin ederek, farklı yapılar ortaya koyabildiği gibi zaman içinde de bu yapılarda dönüşüm gerçekleşebilir.

Bilim Sosyolojisi

Merton, modern bilime Sanayi Devrimi’ne dek toplumsal ve ekonomik açıdan ihtiyaç duyulmadığını, bu nedenle modern bilimin 17. yüzyıla kadar gelişmediğini vurgular. Merton’a göre modern bilimin işlevi, kapitalist toplumun endüstriyel ihtiyaçlarını karşılamaktır ve bu nedenle de 17. yüzyıldan sonra gelişmiştir.

Merton, bilim insanlarının temel bilimsel değerlere bağlı oldukları için bağımsız bir topluluk haline geldiğini savunmuştur. Bu bilimsel değerler evrensellik, paylaşımcılık, tarafsızlık ve yöntemli şüpheciliktir. 
Evrensellik, bilginin de bilim insanlarının da öznellikten uzak ölçütlere göre değerlendirilmesidir. 
Paylaşımcılık, bilimsel bilginin hiçbir bilim insanının tekelinde veya mülkiyetinde olamayacağını ifade eder. 
Tarafsızlık, bilimsel bilginin güvenilirliği açısından önemlidir. 
Yöntemli şüphecilik ise her şeye bilimsel şüphe ile yaklaşılabileceği düşüncesidir.

Bilim insanlarını motive eden şey bilimsel topluluk tarafından takdir görme, akademik ödüller ve mesleki atamalar olmadır.

Merton bilimsel topluluğu dünyevi, maddi ödüller ve kişisel kazançlarla “lekelenmemiş,” nesnel, tarafsız ve kamu desteği alacak derecede güvenilir bir topluluk olarak betimler. Bu yüzden de çokça eleştirilir.

Orta Boy Kuramlar

Parsons geniş çaplı, büyük bir teori yaratmaya çalışırken Merton’ın daha sınırlı, orta boy teoriler peşindedir. Orta boy kuramlar, daha dar kapsamlı ve daha az soyut kuramlar olarak tanımlanabilir. Orta boy kuramların amacı, sosyologların yaptığı küçük ölçekli ampirik çalışmaları teorik bir zeminde birleştirmektir.

Açık İşlev, Gizil İşlev ve Net Denge

Net denge kavramı sosyolojik bir olgunun işlevini tartmaya yarar. Burada amaç, olgunun işlevinin olumlu mu yoksa olumsuz mu olduğunu belirlemektir. Bir olgu farklı toplumlarda farklı algılandığı için olguyu niteleyecek genel bir yargıya varmak kolay değildir. Bu nedenle işlevsel analizin bütün toplumu kapsayacak şekilde değil, farklı düzeylerde (örgüt, kurum vs.) yapılması gerekir.

Açık işlevler, toplumsal davranışın bilinen, beklenen sonucudur, niyet edilen sonuçtur. Gizil/gizli işlev ise toplumsal davranışın bilinmeyen, beklenmeyen sonucudur.

Eylemlerin hem kasıtlı (niyetli) hem de kasıtsız sonuçları olabilir. Kasıtlı sonuçların herkes farkındadır, ancak kasıtsız sonuçların farkına varılmayabilir. Sosyolojik analiz, kasıtsız sonuçları ortaya koymalıdır. Merton sosyolojinin özünün, asıl görevinin bu olduğunu, yani belirtilmiş niyetlerden öte gerçek sonuçları görebilmek olduğunu vurgulamaktadır.

Anomi ve Sapma

Kültürel norm ve değerler ile bunlara uymak için eylemde bulunan grup üyelerinin sosyal olarak belirlenmiş kapasiteleri arasında büyük bir ayrışma meydana geldiğinde anomi meydana gelir.

Merton, bireylerin anomi durumunda beş farklı şekilde davrandıklarını belirtir:

1- uyum sağlama,

2- yenilik getirme,

3- kuralcılık,

4- vazgeçme ve

5- başkaldırma

Bireysel Adaptasyon Tipolojisi

Adaptasyon biçimi	Kültürel hedefler	Kurumsallaşmış araçlar
Uyum sağlama	+	+
Yenilik getirme	+	-
Kuralcı olma	-	+
Vazgeçme	-	-
Başkaldırma	+/-	+/-

 ---

Modern Sosyoloji Tarihi

Editör: Prof. Dr. Serap Suğur

Anadolu Üniversitesi Yayını No: 2304, Eskişehir, Ocak 2013