Samsun’da Sağlıkla, Hastalıkla İlgili Bazı Geleneksel Uygulamalar, Değerlendirmeler ve Deyişler

Alparslan Santur - Samsun’da Sağlıkla, Hastalıkla İlgili Bazı Geleneksel Uygulamalar, Değerlendirmeler ve Deyişler

Yörede Yetişen Bazı Bitkiler ve Tedavide Kullanımları

Basur Otu (Ranunculus ficaria L.): Haricen kabız ve yara iyi edici etkisi vardır.

Beyaz At Kuyruğu (Equisetum telmateia), Tarla At Kuyruğu (Equisetum arvense L.): Dahilen idrar söktürücü, taş ve kum düşürücü, haricen yaraların temizlenmesinde kullanılır.

Çoban Çantası (Capsella bursa-pastoris L.): İdrar sökücü olarak kullanılır.

Deligöz Dikeni (Centaurea iberica Trev. Ex Sprengel): Dahilen ateş düşürücü.

Demir Dikeni (Tribulus terrestris L.): Taş düşürücü, idrar söktürücü olarak kullanılır.

Deniz Pelini (Artemisia santonicum L.): iştah açıcı, kuvvet verici, kurt düşürücü olarak ve şeker hastalığına karşı kullanılır.

Ebegümeci (Malva neglecta): Yumuşatıcı etkisi olup, haricen çıban ve yaralarda kullanılır.

Efelik, Büyük Kuzukulağı (Rumex acetosella L.): İdrar artırıcı, safra söktürücü, ateş düşürücü etkisi olup, yaprakları lapa halde çıbanlara sarılır.

Engerek Otu (Echium vulgare l.):İdrar artırıcı, balgam söktürücü.

Eşek Dikeni (Onopordon tauricum): Karaciğer hastalıklarında kullanılır.

Gelincik (Papaver rhoeas L.): Yatıştırıcı, öksürük kesici, göğüs yumuşatıcı etkileri vardır.

Göl Soğanı (Leucojum aestivum L.): Haricen çıbanların olgunlaştırılmasında kullanılır.

Isırgan (Urtica dioica L.): Dahilen kan temizleyici, idrar artırıcı, romatizmada taze bitki ağrıyan yerlere sürülür.

Kaldırayak (Trachystemon orientalis L.): İdrar artırıcı, kan temizleyici, yumuşatıcı, ateş düşürücü.

Kanavcı Otu (Adonis annua L.): Kalp kuvvetlendirici ve idrar artırıcı olarak kullanılır.

Karamuk (Agrostemma githago L.): Kökleri kabız, tohumları idrar artırıcı, balgam söktürücü ve kurt düşürücü olarak kullanılır.

Kırlangıç Otu (Chelidonium majus L.): İdrar, safra artırıcı, müshil, yatıştırıcı eksisi vardır. Göz hastalıklarında da kullanılmakta olup, ayrıca sütü siğiller için de kullanılmaktadır.

Kırmızı Hevhulma (Lythrum salicaria L.): Yaprakları kabız, kanama, basur ve ekzema için kullanılır.

Kinzi, Kişniş (Coriandrum sativum L.): İştah açıcı, gaz söktürücü.

Kuzu Kıran (Kantaron) (Hypericum perforatum L.): Dahilen kabız, kurt düşürücü, haricen ise yanık yaralarında kullanılır (s. 152).

Küçük Isırgan Otu (Urtica pilulifera L.): Romatizmaya karşı, idrar artırıcı, müshil, adet söktürücü, kurt ve ateş düşürücü olarak kullanılmaktadır.

Madımak (Polygonum cognatum Meissn.): idrar artırıcı, şeker hastalığına karşı kullanılır.

Manisa Lalesi (Anemone coronaria L.): Çiçekli dalları balgam söktürücü ve idrar artırıcı olarak kullanılır.

Papatya (Bellis perennis L.): İdrar artırıcı, terletici, müshil, göğüs yumuşatıcı.

Pazı (Beta vulgaris L.): İdrar artırıcı.

Pelin (Artemisia scoparia Waldst. Et): Midevi, kuvvet verici, iştah açıcı, ateş düşürücü, idrar artırıcı olarak kullanılır.

Pıtrak (Xanthium spinosum L.), Büyük Pıtrak (Xanthium strumarium L.): Yapraklarının idrar artırıcı, terletici, yatıştırıcı etkileri vardır.

Pişik Tetiği (Cynoglossum montanum): Kabız, yumuşatıcı, yatıştırıcı.

Porsuk Otu (Taxus baccata L.): Yatıştırıcı, adet getirici, midevi ve gaz söktürücü etkileri olmakla birlikte çok zehirlidir.

Sarı Sütleğen (Euphorbia helioscopia L.): Dahilen müshil olarak, haricen siğil ve romatizma ağrılarında kullanılmaktadır.

Sarı Yoğurt Otu (Galium Verum L.): İdrar, safra artırıcı, kabız, yatıştırıcı olarak kullanılır.

Semizotu (Portulaca oleracea L.): İdrar söktürücü, kurt düşürücü, haricen basura karşı kullanılır.

Sirken (Chenepodium albüm L.): İdrar artırıcı ve müshil.

Su Teresi (Nasturtium officinale R. Br.): Kuvvet verici, idrar artırıcı, iştah açıcı etkisi vardır.

Şahtere (Fumaria officinalis L.): İdrar artırıcı, yatıştırıcı, tansiyon düşürücü etkileri vardır.

Tarla Fare Kulağı (Anagallis arvensis L.): Çiçekli dalları balgam söktürücü ve idrar artırıcı olarak kullanılır.

Tarla Sarmaşığı (Convolvulus arvensis L.): Sütü müshil, safra söktürücü, kurt düşürücü olarak kullanılmaktadır.

Yaban Yasemini (Solanum dulcamara L.), Köpek Üzümü (Solanum nigrum L.): Haricen veya dahilen yatıştırıcı ve ağrı kesici olarak kullanılır.

Yazı Pancarı (Rumex crispus L.): Taze yaprakları haricen çıbanlarda kullanılır.

Yer Fesleğeni (Parten) (Mercurialis annua L.): Çiçekli dalları müshil ve idrar artırıcı olarak kullanılır (s. 153).

Yılan Yastığı (Arum conophalloides Kotschy. Arum maculatum L.): Kurutulmuş yumrular dahilen balgam söktürücü, müshil olarak; taze yaprakları ile yumrular ise haricen çıbanlara ve yaralara karşı kullanılır.

Yoğurt Otu (Galium aparine L.): İştah açıcı, idrar artırıcı olarak kullanılır.

Bazı Hastalıklarda Bitkisel, Hayvansal ve Madensel Ürünlerle Gerçekleştirilen Uygulamalar

Anne sütü yetersiz olduğunda: Balla pişirilmiş ayva göğüslere sarılır. Razyan yaprağı yenir.

Alt ıslatma: Çocuklara tereyağı ile karıştırılmış dövülmüş günlük yedirilir.

Arı sokması: Arının iğnesi çıkarılarak, buraya bıçak sürülür. Ayrıca çamur, yoğurt, sirke, sarımsak sürülür.

Bayılma: Bayılan kişiye soğan veya sarımsak koklatılır.

Besin zehirlenmesi: Bakır kaptan dolayı zehirlenmelerde sirke, yoğurt, toprak veya tereyağından biri yanmış olarak verilir.

Böbrek taşı: Bayır turpu süt ile pişirilerek üç, dört defa yedirilir.

Çocuğu olmayanlar: Menekşe sapları kaynatılıp, kabukları soyulduktan sonra rahime konur. Yörede (Terme) bu işleme "Domuz Ağmağı" denilmektedir.

Diş Ağrısı: Turp suyu ile gargara yapılır.

Fıtık: Peygamber çiçeği kökü dövülüp bal ile karıştırılarak yenir.

Göz kanlanması: Yeni doğum yapmış kadının sütü göze damlatılır.

İdrar Zorluğu: Çınar yaprağı kaynatılır ve suyu içirilir.

İshal: Kızılcık çekirdeği mazı ile dövülüp bal ile karıştırılarak sabah akşam aç karnına yenir. Bir adet limonun suyu bir yumurta akı ile çırpılıp, içilir. Bu işlem üç kez tekrarlanır. Yıllanmış nar kabuğu kaynatılıp, suyu içilir. Nişasta su ile karıştırılıp içilir.

Kabızlık: Böğürtlen kökü kaynatılarak içilir. Sinameki ile nöbet şekeri dövülüp yenir.

Karın ağrısı: Hastaya takla attırılır.

Kesikler: Akan kanı durdurmak için yaraya şeker veya tütün basılır.

Kulak ağrısı: Yivdin kökü kaynatılıp, suyu kulağa damlatılır.

Nefes darlığı: Elma kabuğunun kaynatılan suyu içilir.

Romatizma: Şalgam ve turp rendelenerek sarılıp, iki gün bekletilir.

Safra: Pırasa kaynatılarak buğusuna oturulur.

Soğuklama: Yumurta sarısı ve şeker karışımı yenir. Kaynamış süt içilir./Gülhatmi çiçeği kaynatılarak suyu içilir.

Temre: Kükürt içine limon sıkılıp yaraya sürülür.

Yanık: Keçi yünü, tereyağı ve zeytinyağı ile karıştırılıp, tavuk teleği ile yaraya sürülür.

Yüzdeki lekeler için: Zambak suyu yüze sürülür.

Bazı Hastalıkların Tedavisi için Gidilen Su Kaynakları

Havza Kaplıcası: Suyun sıcaklığı 52 C olup, bikarbonatlı, sodyumlu, sülfatlı ve kalsiyumlu bir bileşeni vardır. Romatizma, kadın, sinir, eklem ve kireçlenme gibi hastalıklarda etkili olduğu belirtilmektedir (s. 154).

Lâdik Kaplıcası: Suyun sıcaklığı 38 C olup bikarbonatlı, kalsiyumlu, magnezyumlu ve kısmen radyoaktif bir bileşimi vardır. Romatizma, sinir, kas, eklem ve hastalıklarda kireçlenme gibi hastalıklarda etkili olduğu belirtilmektedir.

Lâdik Gölü: Çocuğu olmayan kadınlara burada sülük vurulur.

İrrasyonel Görünümlü Uygulamalar

…dinsel/büyüsel görünümlü uygulamalar

Bu tür uygulamaların etrafında, kendilerinde üstün güçler bulunduğuna inanılan ocaklılar, türbe ve yatırlar ile diğer kutsal sayılan yerler bulunmakta ve tedavide önemli bir rol üstlenmektedirler.

…bu tür uygulamalar çerçevesinde, sempatik büyüye bağlı olarak bir hastalığın benzer yollarla taklit edilerek tedavi edilmesine dayanan taklit (analoji) büyüsü ile "Parça bütüne aittir." ilkesine göre çalışan ve bütünden ayrılan parçaların, bütünü etkilemeye devam etmesi inancına dayanan temas büyüsü işlemleri gerçekleştirilmektedir.

Bazı Hastalıklarda Görülen Uygulamalar

Alt ıslatma: Çocuğun sol kolu deve kılı ile bağlanır.

Anne sütü yetersiz olduğunda: Bir evden bir kadın eline bir dilim ekmek alır ve akşamüstü otlamadan dönen sığırları yol üstünde karşılayarak içlerinden bir ineğin ağzına bu ekmeğin yarısını verir. Bu esnada ineğe karşı "Bizim sütümüz otlamaya gitti, sen otlamadan geliyorsun, çocuğumun sütünü ver." der ve arkasına bakmadan elindeki yarım dilim ekmekle eve gelir. Lohusaya "Al kızım sütünü getirdim." diyerek verir. Lohusa bu ekmeği yer. Sütün bol olması veya kesilmişse tekrar gelmesi için soğan, sarımsak kabukları ve çörek otu ile tütsü yapılır.

Arpacık: Ağza alınan deniz suyu "Parpısı budur." denerek yüze püskürtülür

Bademcik: Bir limonun içine üç tane fındık konup bir bezle boğaza sarılır.

Diş: Dişlerin güzel, çabuk, sağlam çıkması için dişler dama atılarak kuşlara ve genellikle kargalara seslenilip "Al sen kemik dişi, ver demir dişi.", "Karga al eski dişi, ver yeni dişi." denir (s. 155).

Dalak: Dalağı kesilecek adam, tuz dolu ellerini dalağının üzerine götürerek, ayakta durur. Başka bir adam, hastanın sol ayağı altına bir çukur kazar, ikisi arasında üç defa tekrarlanan şu konuşma olur: "Ne kesiyorsun?" "Dalak." Daha sonra hasta ellerindeki tuzu açılan çukura bırakarak oradan kaçar.

Göz ağrısı: Göze köpek sütü damlatılır.

İt Dirseği (Arpacık): Yere yatırılan hastanın gözünün üstüne bırakılan bir miktar ekmeğin bir köpek tarafından alınması sağlanır. Üç sabah, köpek yalağından alınan su yüz ve göze sürülür. İt dirseğinin çiş yapan köpeklere bakmaktan oluştuğuna ve böyle bir durumda it dirseği olmamak için, insanın kendi tükürüğünü gözüne sürmesi gerektiğine inanılır.

Kabakulak: Miras tavasının isi ile şiş olan yerin etrafı çizilir.

Kırk basması: Kırk basmasına karşı, kırk kazıktan toplanan kabuklar, yedi pınardan alınan suyun içine atılıp, yeni doğan çocuk gün doğmadan bu su ile yıkanır. Düğünden veya cenazeden gelen birisi çocuğun yanına girerse, çocuk kaldırılır (Terme).

Nazar: Nazar değmemesi için diş çocuğun boynuna asılır.

Romatizma: Ağrılı yere bakır levha sarılır. Domuz eti sarılır.

Sarılık: Akkoz (Muhtemelen saksağan) kanı içirilir. (Terme)/Nohut büyüklüğünde çivit ezilerek süzme yoğurda karıştırılıp hastaya yedirilir. (Çarşamba) Sabahları bir iki kaşık söğüt yaprağı suyu içilir. Üç sabah peş peşe sarmaşık suyu içilir. Baldırıkara, kızıl boya veya nane kaynatılarak suyu içilir. (Lâdik) Su dolu bir kaptaki canlı alabalığın gözüne baktırılır. Balık ölürse hastanın iyileşeceğine inanılır. Sarılığa karşı yeni doğan çocuğa altın takılır. Ayrıca üzeri sarı bir örtü ile örtülür (Terme). İçine altın bir obje atılan su ile çocuk yıkanır (Havza).

Verem: Çocuğun yedilik dişi inci ile dövülüp süte karıştırılarak hastaya içirilir.

Kutsal Sayılan Mekânlarda Gerçekleştirilen Uygulamalar

Arap Tekke: Havza İlçesi, Karga Köyü merkezinde olup, tekke yakınından alınan toprak, su ile karıştırılarak hastalara şifa amacıyla içirilir.

Boğren: Vezirköprü İlçesi'ne bağlı Boğren köyünde, "Boğren" denilen ve bir suyun çıktığı, ulu bir ağacın altında bir yatırın bulunduğu kutsal sayılan yere hastalar, "Bunun hastalığı boğrenmiş." Denilerek götürülüp, suya atılır ve giydirilip, oradan biraz toprak alınıp bir beze sarılarak hastaya verilir (s. 156).

Çomaklı Türbesi: Siğili olanlar, Lâdik ilçesi, Köseoğlu köyünde bulunan türbenin yakınındaki ağaçtan bir dal kırıp, koparmadan bırakırlar. Dalın kopması ile, siğillerin de geçeceğine inanılır.

Samail: Terme ile Çarşamba arasında bulunan "Samail" adlı evliyaya ait olduğu söylenen mezara daha çok akıl hastaları olmak üzere, çeşitli hastalar getirilir ve mezarda bulunan gül ağacına bez bağlattırılır.

Tenis Pınarı: Havza ilçesi, Karga köyünde olup, suyu şifa niyetine içilmektedir.

Ocaklı Uygulamaları

Dermo (Sedef) Ocağı: Havza ilçesi, Karga köyünde ocaklı bir bıçağı kor halindeki ateşe sokar. Diğer yandan bir bezi köze bastırarak, yaralara sürer. Bıçak ateşte iken, yaranın kuruyup, iyileşeceğine inanılır.

Kulunç ve Kulak Suyu Ocağı: Havza İlçesi, Karga Köyü'nde el verip, vermediği belli olmayan ocaklının akrabaları tarafından kulunç hastalarına "El benim elim değil Manik'in eli." diyerek tedavi uygulaması yapılmaktadır. Aynı şekilde kulak akıntısı olan çocuklara yönelik olarak köy pınarından alınan suyun arkaya bakılmadan ve kimseyle konuşulmadan getirilip, besmele çekilerek kulağa üç damla dökülmesi ile hastalığın iyileşeceğine inanılmaktadır.

Sarılık Ocağı: Havza İlçesi, Karga Köyü'nde günümüzde hayatta olmayan ocaklının uygulamasına göre, sarılık olan çocukların, ocaklının evi önünde bulunan bir taşa yatırılarak ılık suyla yıkanmakta olduğu ve daha sonra orada yemek yendiği, ardından çocuğun koynuna ekmek konarak gönderildiği anlaşılmaktadır.

Siğil Ocağı: Havza İlçesi, Karga Köyü'nde bulunan ocaklıya her ayın ilk Çarşamba günü gidilmektedir. Siğil üzerine sarımsak ve tuz bastırılarak, üç ihlâs bir Fatiha suresi okunur. Daha sonra sarımsak kimsenin bilmediği bir yere gömülür.

Deyişler

Akarca: Daima akan çıban

Alazlama: El, ayak ve yüzün kızarıp şişmesiyle meydana gelen hastalık, yılancık Alazma: Yüzde ve vücutta çıkan çıbanlar, kızartılar

Algömlek: Kızıl hastalığı

Aruk: Zayıf, cılız, sıska

Avkallamak: Ovmak

Aydaş: Zayıf cılız

Aytak, puytak: Kambur, eğri, büğrü

Baş vermek: Çıbanın olgunlaşması

Bayım, bayım bayılmak: Sık sık bayılmak

Baymak: Yiyeceğin baygınlık vermesi, mideyi hafifçe bulandırması, midede ezinti yapması

Beklik: Kabızlık, peklik

Bıcırgan: Ter, pislik ve çamur gibi nedenlerle olan sulu yara

Bıçak bıçak olmak:_Bir yeri sancımak

Bıkın: Omurga, bel

Bılkımak: Yarası iltihaplanmak

Bişik: Pişik

Bodurmahmut: İlaç olarak kullanılan, güve için tütsü yapılan bir çeşit ot

Büdük: Çelimsiz ve zayıf çocuk

Cıbar: Çiçek hastalığı

Cıbır: Cılız, zayi

Çakma: Deri hastalığı, yara, çıban

Çenet: Kalça

Çıkık Vücutta meydana gelen kabarcıklar

Çiğin: Omuz

Çiti kemiği: Kaburga kemiği

Çon: Kalça

Çorlu: Hastalıklı, dertli, illetli

Çot: El ya da ayağı sakat olan kimse, kötürüm, çolak

Davun: Veba

Dıngır: Kel, saçı dökülmüş

Dırgık Özürlü, sakat kimse

Dilaltu Mikrop kapıldığı için dil altında çıkan ve kurbağa gibi ses çıkartan kabarcık

Dirimlik: Hayat, sağlık

Duma (Dumağ, Dumağı Dumağu): Nezle, grip, bronşit

Dumu: Öksürük, boğmaca

Dutarağı dutmak: Sarası tutmak

Dutarak (Dutarga): Sara, epilepsi

Gıldırma: Emziklilerde göğsün şişmesi (Nazardan olduğuna inanılır)

Gicişmek: Kaşınmak

Goguca: Boğmaca öksürüğü

Göğermek: Vücudun herhangi bir yeri soğuk nedeniyle morarmak, kızarmak

Göğ Öze: Boğmaca öksürüğü

Gömgök olma: Vurma ya da çarpma sonucu vücudun herhangi bir yerinde meydana gelen morarma, çürüme

Hastauş: Hastalıklı

Hava çarpmak: Güneşte çok kalarak hastalanmak

Hımhınv Sakat burunlu kimse

Hıramık, (Hıramuk): Zayıf hastalıklı, büyüyememiş, gelişememiş

Hırtık: Ansızın gelen şiddetli sancı

İnez: Hastalıktan yeni çıkmış kişi

İrtmek: İki diş arasında fazla uzamış olan et parçası

Kanlı Balgam: Dizanteri

Karamuk: Vücutta siyah kabarcıklar döktüren bir hastalık (Not: Suçiçeği olabilir)

Kasalamak: Sargı ile başı sarmak

Kaydur: Topal

Kıvışmak: Soğuktan donmak

Kıygala, kıygala: Aksaya aksaya, topallaya topallaya

Kızık: Uyuz

Kökeç: El ve ayak parmakları olmayan kimse

Kör çıban: Başı olmayan çıban

Kötü yara: Frengi

Küpleme: Karında su birikmesi nedeniyle olan ve şişmeyle beliren hastalık

Küt: Kötürüm, sakat

Maçça: Dert, hastalık

Mırık: Zayıf cılız, hastalıklı

Miriz: Yaradan akan irin

Ötürgeç (Ötürük): İshal

Ötürüklü: İshalli

Palaz: Ağır hasta

Pambucak (Pamucak): Pamukçuk, moniliasis

Pültür: Çiçek bozuğu

Sübyan: Ateş, nöbet

Şerbetleme: Frengi

Şilek: Gözü bozuk, Çapak

Tatarcık: Şiddetli karın ağrısı

Temre (Temreğü): Derinin mantar hastalığı

Tırlamak: ishal olmak

Törlek: İshal

Üfürükçü: Hastayı okuyup üfleyerek iyileştireceğine inanılan, bu işi sürekli ve çıkar sağlayarak yapan kişi

Üzülmek: Hastalığı yinelemek

Üzüt: Sıska, renksiz, hastalıklı

Yanıkara: Akciğer zarı yangısı, zatülcemp, plörezi

Yargıllamak: Bir yana aksamak

Yayadalak: Ayakları dışa basan

Yel: Ağrı, sızı, romatizma

Yelmeşük otu: Sancı, ağrı gidermede ve tahtakurularına karşı kullanılan ot Yelpümek: Hastalanmak

Yenirce: Şirpençe, karbonkül

Yılancık: Erizipel, yüzde şişme biçiminde görülen bir hastalık

---

Santur, Alparslan. (2011), Samsun’da Sağlıkla, Hastalıkla İlgili Bazı Geleneksel Uygulamalar, Değerlendirmeler ve Deyişler, Samsun Sempozyumu 13-16 Ekim Samsun, Bildiriler Kitabı, Cilt: 2, s. 151-159, Samsun 2013