Samsun Pazarlarında Satılan Şifalı Bitkiler

Özen Yaylagül - Samsun Pazarlarında Satılan Şifalı Bitkiler

Samsun pazarlarında satılan şifalı bitkilerden biri kaldırayak adıyla da bilinen ve bu addan haploloji ve ünlü daralmasıyla değişen kaldırık bitkisidir.

Samsunlu bir pazarcı kadın tarafından adının papara olarak da bilindiği söylenmiştir. Turhan Baytop'un hazırladığı Türkçe Bitki Adları Sözlüğü'nde kaldırık, ıspı ile eşleştirilmiştir. Bazı kaynaklarda ise, hodan (holdan, sığırdili, balık otu, zılbıt otu) ile eşleştirildiği görülür. Bitkinin rahatlatıcı, özgüven arttırıcı ve cesaretlendirici etkisi olduğu belirtilir. Böbrek üstü bezleri üzerine olumlu etkileri gözlenmiştir. Tarihî kaynaklar, cesaretlendirici etkisi nedeniyle savaşa giden askerlerinin giysileri ve atlarının üzengilerine bu otun çiçeklerinin sürüldüğünü kaydeder. Sedef hastalığı için hazırlanan bitkisel ilaçlarda da kaldırık kökü kullanılır. Pazarcı kadınlardan alınan bilgilere göre, Samsun'da suda haşlandıktan sonra yağda yumurtayla kavrularak tüketilmekte ve öksürüğe karşı tedavi edici olduğuna inanılmaktadır.

Sirken

“Chenopodium (Chenopodiaceae) türlerine verilen genel ad. 10-150 cm yükseklikte, bir yıllık ve otsu bitkilerdir." Chenopodium türlerinden olan it boncuğı 'İtboncuğu, sipid-i mühre' tarihi tıp metinlerinde basur, yanık ve göze parlaklık vermek için kullanılmıştır. Bitkinin Samsun'da, yukarıda sözü edilen kaldırık gibi haşlanıp sarımsaklı yoğurtla veya yumurtayla kavrularak tüketildiği tespit edilmiştir.

Pancar

Küçük yapraklı ve damarlı kısımlarının koyu, morumsu renkli olmasıyla diğer pancarlardan ayrılır. Samsun yöresinde suda haşlanıp yoğurtlanarak veya yumurtayla kavrularak tüketildiği belirtilmiştir. Halk hekimliğinde saçları besleyici özelliği nedeniyle saç dökülmesine karşı kullanıldığı bilinmektedir.

Kırçan (Silcan)

…boğazdan gelen kanı dindirdiği kaydedilmektedir.

Kişniş (Coriandrium sativum), Samsun pazarlarında genellikle kinzi adıyla satılır. Farsça kökenli bir kelime olup tarihî tıp metinlerinden Edviye-i Müfrede'de kişnic ya da kişnîz adıyla da geçer. Kinzi metatez ve ses düşmesi yoluyla oluşmuş şekildir.

Tarihî tıp metinlerinde sıcaktan kaynaklanan baş ağrısında, mideyi kuvvetlendirmek için, şişliklerin giderilmesinde, göz hastalıkları tedavisinde ve doğum güçlüklerinde, safra kaynaklı sıtmanın öncesinde kullanıldığı kaydedilmiştir.

Yaban pancarı (Beta vulgaris), pazı olarak da bilinir. Tarihî kaynaklarda, pazu adıyla yer alır ve mercimeğin vereceği yan etkiyi giderici ve hemoroide karşı uygun bir gıda olarak söz edilir. Samsun yöresinde suda haşlanıp yoğurtlanarak veya yumurtayla kavrularak tüketildiği belirtilir.

…yazı pancarı adıyla satılan bir diğer şifa kaynağı ise, bir tek bitki değil, bir bitki karışımıdır. …bu bitki karışımının kadın hastalıklarına iyi geldiğine inanılmaktadır. Karışım içinde yer alan bitkiler; ebegümeci, kuş ekmeği, nünük/nünük dayı, yağlıca, kuzu kulağı, gelin eli, katır tırnağı, papatya, çiğdem, kaz ayağı ve efeliktir.

Ebegümeci

Tarihî tıp metinlerinde yapraklarının susuzluğun giderilmesi, arı sokması, diş eti hastalıkları, yanık tedavisinde; kökünün anne sütünü arttırıcı özelliğiyle kullanıldığı, sinirleri kuvvetlendirdiği, eski öksürüğe iyi geldiği, mideyi temizlediği, diş eti çekilmesi ve ağız kokusunda, zehirlenmelerde kullanıldığı  kaydedilmiştir.

Kuş ekmeği, “Poligonum aviculare L. (Polygonaceae),

Kuşkuş otu, söğüt otu veya eşek madımağı olarak da bilinir. Basur memelerinin tedavisinde ve boğaz ağrıları için de kullanılmaktadır.

Kuzu kulağı, “Rumex acetosella L (Polygonaceae). Yapraklan çiğ olarak da tek başına veya salata içinde tüketilir. Mide şişkinliğini giderici, idrar söktürücü etkisi bilinmektedir.

Papatya ( …baş ağrısı için yakı yapıldığı, kökünün çıban tedavisinde; yağının mide ve bağırsak gazlarını gidermek, sinirleri gevşetmek, şişleri gidermek için, ayrıca sıtma, verem ve ishal tedavisinde de kullanıldığı kaydedilmiştir. Edviye-i Müfrede'de ise yine, sinirleri kuvvetlendirdiği, şişleri giderdiği, soğuktan olan baş ağrısına iyi geldiği, kaynatılıp suyuna girildiğinde böbrek taşını giderdiği, kadınların hayz yolunu açtığı ve çalıştırdığı, doğumu kolaylaştırdığı kaydedilmiştir (s. 99).

Çiğdem, "Crocus (Iridaceae) türlerine verilen genel ad. Tarihî tıp metinlerinde hezye (

Kazayağı, "Falcaria vulgaris (Murr.) Moench subsp. Szovitsii (C.Koch) Petrak (Compositae). …tek olarak başta bağırsak solucanları, tenyalar ve bağırsak kurtlarına karşı tedavi edici amaçla da kullanılır.

Efelik

Bu bitki labada (

Yağlıca; süpürge otu, püren gibi adlarla da bilinen bir bitkidir. İshali giderici, idrar söktürücü ve kan ve idrar yollarını temizleyici, anne sütünü arttırıcı, kasları güçlendirici özellikleri kaydedilmiştir.

Gelincik (Papaver rhoeas), çiçeğinin baş ağrısı ve temriye hastalığı tedavisinde kullanıldığı, anne sütünü akıttığı bilinir. Çiçeğinin suyu, göz hastalıkları tedavisinde, kulak iltihabı, kulak ve burun temizliğinde, hanazır adı verilen çıbanın giderilmesinde, burun kanamalarında tavsiye edilir.

Nünük dayı, bazı yörelerde nivük veya nünük otu adıyla da bilinen bir bitkidir. Reşadiye'de, dip soğanının sabahları aç karnına 15 gün yenildiğinde mayasıl hastalığını (basur) tedavi ettiğine inanıldığı kaydedilmiştir.

Samsun pazarlarında; pazı, kelem, kereviz, reyhan, dereotu, kara turp gibi daha bir çok şifalı bitki de satılmaktadır. Bununla birlikte bölgenin zengin bitki florası düşünüldüğünde satılan bitki sayısının beklenenden az olduğu söylenebilir.

Araştırmalar esnasında, bu tip şifalı bitkilerin genellikle haşlandıktan sonra kavrularak tüketildiği tespit edilmiştir. Bu işlem sırasında da bitkiler besin değerlerini büyük ölçüde yitirmektedir. Bitkilerin mümkün olduğunca kısa sürede pişirilmesi, pişirme suyunun atılmaması, hemen tüketilmesi de önemlidir (s. 100).

---

Yaylagül, Özen. (2011), Samsun Pazarlarında Satılan Şifalı Bitkiler, Samsun Sempozyumu 13-16 Ekim Samsun, Bildiriler Kitabı, Cilt: 2, s. 98 - 101, Samsun 2013