19. Yüzyılın İlk Yarısında W. Hamilton’a Göre Samsun ve Çevresi

Ayşegül Kuş - 19. Yüzyılın İlk Yarısında W. Hamilton’a Göre Samsun ve Çevresi

XVIII. ve XIX. yüzyıllarda ortaya çıkan sosyal, siyasi, idari ve ekonomik değişimler ve birtakım diğer faktörler neticesinde seyahatnamelerin sayısında belirgin bir artış olmuştur. Bununla birlikte, Osmanlının güçlü olduğu dönemlerde seyahatnamelerde Türklerden övgü, saygı ve hayranlıkla bahsedilirken, özellikle XIX. yüzyılın başlarından itibaren ise bu durum değişmiştir.

1838 Osmanlı-İngiliz Ticaret Antlaşması Karadeniz bölgesini İngilizler açısından İran transit ticareti için vazgeçilmez bir nokta haline getirmiştir.

İşte böylesi bir ortamda, William John Hamilton’un (öl.1867), Karadeniz bölgesine bir seyahat yaptığı anlaşılmaktadır.

W. J. Hamilton, İngiliz asıllı bir jeoloji uzmanıdır. Asya ülkelerine yönelik seyahatlerini ve gözlemlerini, “Researches in Asia Minor, Pontus and Armenia” adlı yapıtında bir araya getirmiştir.

1838 yılının yaz aylarında Essex buharlısıyla Trabzon’a gelmiş, Gümüşhane ve Bayburt’ta bazı incelemelerde bulunmuştur. Haziran sonunda Trabzon’a dönen Hamilton’un, burada birkaç gün kaldıktan sonra karayolu ile Sinop’a geçtiği anlaşılmaktadır. Hamilton’un gördüğü köylerin, kentlerin ağırlıklı olarak coğrafi özelliklerini not ettiği görülür.

…biyografisi incelendiğinde onun diplomatik bir misyonla bu geziye çıktığı anlaşılmaktadır.

Aynı zamanda Türklere karşı fanatik görüşleri olan ve Türklerin Anadolu’dan atılmaları gerektiğini düşünen biriydi.

Hamilton, 16 Temmuz Cumartesi günü Ünye’de görülmeye değer hiçbir tarihi kalıntı göremediği için, at sırtında on saat mesafede bulunan Çarşamba’ya doğru yol alır.

Ünye’den dört mil uzaklıkta olduğunu söylediği ve o zaman “Ghuereh” ya da “Thureh” olarak bilinen çok iyi ekilmiş bir vadi boyunca akan ve büyük bir deltaya sahip bir nehirden bahseder.

…yol boyunca elma, armut, erik, üzüm asmaları, muşmula gibi meyvelerin bolca bulunduğuna dair bilgiler verir.

Terme’nin büyükbaş hayvanları besili ve oldukça iridir.

(Terme) pirinç üretimiyle geçimini sağlamaktadır ve ahşap binalardan oluşmuş küçük bir kasaba görünümündedir.

Terme ve Çarşamba arasında (…) Bağ ve bahçeler daha sıklaştı. Keten, Hindistan mısırı, meşe ağaçları ve karaağaçlar çoktu.

Yeşilırmak nehrinden Tokatlı Su diye söz etmektedir.

Yeşilırmak’ta çok miktarda balık olduğu söylenmekte ve ırmağın ağzına yakın bir yerde mersin balığı tutulmaktadır.

(Osman Paşa’nın konağında) Oturduğumuzda, gül kokusunun baskın olduğu muhteşem bir şerbet, kahve ve ardından pipo (nargile) ikram edildi.

…burada çok iyi kalitede ipek üretimi yapılmakta ve üretici bu ipeği okkası 8 akçeye bir alıcıya, alıcı da bunu okkası 20 akçeden başkalarına satmaktadır.

Hamilton ipekçiliğin devlet tarafından özendirilip bölgenin refahına katkı sağlama yerine, konulan yüksek vergiler nedeniyle sekteye uğratıldığını belirtir.

Ev Göçü Yasağı

Bu yasağa göre, evli ve bir yerde sürekli olarak ikamet eden Osmanlı tebaası -Türk, Ermeni ve Rumlar- ikametgâhlarını değiştiremezler. Başka bir nedenle şehir dışına çıktıklarında ise ailelerini götürmeleri yasaktır.

Samsun Kalesi

Üst kısım küçük taşlarla tamir edilmişken, kalenin aşağı kısmı büyük kare şeklinde olan taşlardan oluşmaktadır. Amisos (Samsun) harabelerinden alınan malzemelerle inşa edilmesine rağmen daha çok Bizans dönemine aitmiş gibi gözükmektedir. Daha üst kısmı ise Türk usulü bir restorasyon ya da ekleme gibi gözükmektedir.

Samsun Kalesi Hamilton’un söylediği gibi Bizans dönemine değil, Selçuklu dönemine aittir.

Türkleri korkusuz ve yürekli askerler yapan, disiplinsiz olduklarında bile cesur ve kayıtsız zafer aşığı olmalarını sağlayan milli özelliklerini kaybettikleri kesin. Türkler aynı zamanda kendilerinden aşağı statüde bulunan insanlara karşı tahakküm edici bir tarzda davranmakta, fakat kendilerinden statü olarak yukarıda bulunanlara ise itaatkâr bir tutum sergilemektedirler.

…para istifleme Türklere özgü tuhaflıklardan biri. Diğer sıkça gözlemlediğim şey ise, buralarda hiç bir ticari spekülasyonun yapılmadığıdır.

Osmanlı ekonomisinin 19. yüzyılın başlarında batıya nazaran ileri olmadığı, ekonomik hayatın hala büyük ölçüde loncalar ve devlet tarafından örgütlendiği anlaşılmaktadır.

Rum papaza göre, Bafra’da 1000 ev Türklere, 100 ya da 110 ev Rumlara ve 50 ev ise Ermenilere aittir. Ayrıca yazar burada küçük miktarda ipek üretimi yapıldığını, belirtir.

19. yüzyıl başlarında Samsun ve yöresinde çok iyi tütün yetiştirileceğinin anlaşılması üzerine tütün ekimi ve ticareti hızla bir gelişme göstermiştir. Bunun üzerine yakın köy ve şehirlerden Samsun’a çok sayıda nüfus göçü gerçekleşmiştir.

---

Kuş, Ayşegül. 19. Yüzyılın İlk Yarısında W. Hamilton’a Göre Samsun ve Çevresi. Pamukkale Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı: 18, 2014, s. 1-10