Türkiye Türkçesi Ağızlarının Tasnifleri Üzerine Bir Değerlendirme

Türkiye Türkçesi Ağızlarının Tasnifleri Üzerine Bir Değerlendirme

Ahmet Buran

Türkiye Türkçesi ağızlarıyla ilgili olarak ilk yapılan çalışmalar 19. yüzyılın ortalarına kadar uzanır ve ağızlarla ilgili çalışmalar daha çok yabancı araştırmacılar tarafından yapılır. 1940’lı yıllardan sonra yerli araştırmacılar da Türkiye Türkçesi ağızları üzerine çalışmalara ağırlık verir ve günümüze kadar pek çok ağız çalışması ortaya konur.

Dil, lehçe ve ağız tasniflerinde, dilin beş temel birimi dediğimiz ses, şekil, yapı, sözvarlığı, sözdizimi ve vurgu bakımından birleşen ya da büyük oranda benzerlik gösterenler tespit edilir, benzerlik ve farklılıklarına göre gruplandırılırlar.

1. TÜRKİYE TÜRKÇESİ AĞIZLARININ TASNİFLERİ

A. İgnas Kunos Tasnifi

1. İzmir ile Bursa arasında Zeybekçe

2. Kastamonu ağzı

3. Karadeniz’in doğu kıyılarına doğru Lazca

4. Harputça

5. Güneydoğu Anadolu’da Mersin ile Konya arasında Karamanlıca

6. Kızılırmak havzasında Ankara ağzı

7. Anadolu’da dağınık olarak yaşayan Yörük ve Türkmenler

B. 1. Ahmet Caferoğlu Tasnifi (1946)

1. Doğu illeri ağızları (Kars, Elazığ, Van ve Civarı, Malatya) bölgesi

2. Erzurum, Trabzon, kısmen Rize ağızları bölgesi

3. Sivas, kısmen Tokat illeri ağızları bölgesi

4. Amasya, Çorum, Ankara, kısmen Yozgat ağızları bölgesi

5. Orta Anadolu (Kayseri başta olmak üzere) ağızları bölgesi

6. Gaziantep (ve kuzey sınır ağızları) bölgesi

7. Batı illeri ağızları (Eskişehir, Balıkesir, Manisa, İzmir, kısmen Afyon, Aydın ve Antalya’ya kadar) bölgesi

8. Konya ağız bölgesi

9. Kastamonu ağız bölgesi

Caferoğlu’na göre Trabzon merkez ağzı Erzurum ağzına daha yakınken Akçaabat ile Vakfıkebir müstakil bir ağız bölgesi oluşturur.

B. 2. Ahmet Caferoğlu Tasnifi (1959)

1. Güneybatı ağızları (Bandırma’dan Antalya civarlarına kadar)

2. Orta Anadolu ağızları (Afyon’dan Elazığ ve Erzurum’a kadar)

3. Doğu ağızları (Elazığ ve Erzurum’dan doğu sınırına kadar)

4. Kuzeydoğu ağızları (Samsun’dan Rize’ye kadar)

5. Güneydoğu ağızları (Gaziantep, Adana, Antalya ve civarı)

6. Kastamonu

C.1. Tahsin Banguoğlu Tasnifi

1. Deliorman ağzı

2. Makedonya ağzı

3. İstanbul ağzı

4. Aydın ağzı

5. Karaman ağzı

6. Ankara ağzı

7. Kastamonu ağzı

8. Harput ağzı

9. Erzurum ağzı

10. Karadeniz ağzı

C.2. Banguoğlu Tasnifi

1. Güney Batı ağızları

2. Orta Anadolu ağızları

3. Doğu Ağızları

4. Kuzey Doğu Karadeniz ağızları

5. Rumeli ağızları

6. Güney Doğu ağızları

7. Kastamonu’ya, Karamanlı ve başka boylara mahsus ağızlar.

E. Piet Kral Tasnifi

1. RUMELİ GRUBU:

1. Edirne

2. Marmara (hipotetik)

3. BATI GRUBU: Afyon, Antalya, Aydın, Balıkesir, Burdur, Denizli, Eskişehir, Isparta, İzmir, Manisa, Muğla, Uşak)

4. MERKEZ GRUBU: Ankara, İçel, Kayseri, Kırşehir, Konya, Nevşehir, Niğde, Yozgat

a. Konya ve Niğde’de sapma

b. Kayseri, Kırşehir ve Yozgat’ta sapma

5. Amasya, Çankırı ve Çorum

a. Çankırı’da sapma

6. Sivas ve Tokat

7. Elazığ, Malatya ve Tunceli

a. Malatya’da sapma

8. Gaziantep, Hatay ve Kahramanmaraş

9. DOĞU GRUBU: Bitlis, Diyarbakır, Muş, Erzurum, Kars, Urfa ve Van

a. Diyarbakır ve Urfa’da sapma

b. Erzurum’da sapma

c. Kars’ta sapma

10. Erzincan

11. BATI KARADENİZ GRUBU: Bolu, Kastamonu ve Zonguldak

a. Bolu’da sapma

b. Zonguldak’ta sapma

12. ORTA KARADENİZ GRUBU: Giresun, Ordu ve Samsun

a. Ordu’da sapma

b. Samsun’da sapma

13. Rize ve Trabzon

a. Rize’de sapma

14. Artvin

F. Leylâ Karahan Tasnifi

1. DOĞU GRUBU AĞIZLARI: Ağrı, Artvin merkez ile Şavşat, Ardanuç ve Yusufeli, Bingöl, Bitlis, Diyarbakır, Elazığ, Erzincan, Erzurum, Gümüşhane, Hakkâri, Kars, Mardin, Muş, Siirt, Tunceli, Urfa (Birecik ve Halfeti hariç), Van ağızları)

Alt Gruplar

I.Grup: Ağrı, Van, Muş, Bitlis, Bingöl, Siirt, Diyarbakır, Mardin, Hakkâri, Urfa (Birecik ve Halfeti hariç), Palu, Karakoçan(Elazığ) ağızları

II. Grup: Kars (Ardahan, Posof hariç), Erzurum merkez, Aşkale, Ovacık, Narman, Pasinler, Horasan, Hınıs, Tekman, Karayazı, Erzincan merkez, Tercan, Çayırlı, Kemah, Refahiye, Gümüşhane ağızları

III. Grup: Ardahan, Posof (Kars), Artvin merkez, Şavşat, Yusufeli, Ardanuç (Artvin), Oltu, Tortum, Olur, Şenkaya, İspir (Erzurum) ağızları

IV. Grup: Kemaliye, İliç (Erzincan), Elazığ merkez, Keban, Baskil, Ağın, Harput (Elazığ) Tunceli ağızları

2. KUZEYDOĞU GRUBU AĞIZLARI: Hopa, Borçka, Arhavi (Artvin), Rize ve Trabzon ağızları)

Alt gruplar

I. Grup: Trabzon, Rize merkez, Kalkandere, İkizdere, Gündoğdu, Büyükköy ağızları

II. Grup: Çayeli, Çamlıhemşin, Pazar, Ardeşen, Fındıklı (Rize) ağızları

III. Grup: Arhavi, Hopa, Borçka, Kemalpaşa, Muratlı, Ortacalar, Göktaş, Camili, Meydancık, Ortaköy (Artvin) ağızları

3. BATI GRUBU AĞIZLARI: Adana, Adıyaman, Afyon, Amasya, Ankara, Antalya, Aydın, Balıkesir, Bartın, Bilecik, Bolu, Bursa, Çanakkale, Çankırı, Çorum, Denizli, Eskişehir, Gaziantep, Giresun, Hatay, Isparta, İçel, İzmir, İzmit, Kahramanmaraş, Kastamonu, Kayseri,

Kırşehir, Konya, Kütahya, Malatya, Manisa, Muğla, Nevşehir, Niğde, ordu, Sakarya, Samsun, Sinop, Tokat, Uşak, Yozgat, Zonguldak ağızları.

Alt Gruplar

I. Grup: Afyon, Antalya, Aydın, Balıkesir, Bilecik, Burdur, Bursa, Çanakkale, Denizli, Eskişehir, Isparta, İzmir, Kütahya, Manisa, Muğla, Uşak ve Nallıhan (Ankara) ağızları

II. Grup: İzmit ve Sakarya ağızları

III. Grup: Bolu (Göynük, Mudurnu, Seben, Kıbrısçık hariç), Zonguldak, Bartın, Kastamonu, (Tosya hariç), Ovacık, Eskipazar (Çankırı) ağızları

IV. Grup: Beypazarı, Çamlıdere, Kızılcahamam, Güdül, Ayaş (Ankara), Göynük, Mudurnu, Seben, Kıbrısçık (Bolu), Çankırı (Ovacık, Eskipazar ve Kızılırmak hariç)

V. Grup: Sinop (Boyabat hariç), Samsun (Havza, Ladik hariç), Ordu (Mesudiye hariç), Giresun (Alucra ve Şebinkarahisar hariç), Şalpazarı (Trabzon) ağızları

VI. Grup: Havza, Ladik (Samsun), Amasya, Tokat, Sivas (Şarkışla ve Gemerek hariç), Mesudiye (Ordu), Şebinkarahisar, Alucra (Giresun), Malatya merkez, Hekimhan, Arapkir ağızları

VII. Grup: Tarsus (İçel), Ereğli, Konya merkez ilçesinin bazı yöreleri, Adana, Hatay, Kahramanmaraş, Gaziantep, Adıyaman, Darende, Akçadağ, Doğanşehir (Malatya), Birecik, Halfeti (Urfa) ağızları

VIII. Grup: Ankara merkez, Haymana, Bâlâ, Şereflikoçhisar, Çubuk, Kırıkkale, Keskin, Kalecik, Kızılırmak, (Çankırı), Çorum merkez ilçesi ile güneyindeki ilçeler, Kırşehir, Nevşehir, Niğde, Kayseri, Şarkışla, Gemerek (Sivas), Yozgat ağızları

IX. Grup: Konya (merkez ilçenin bazı yöreleri ve Ereğli hariç), İçel (Tarsus hariç) ağızları

Ercilasun’a göre “Artvin, Erzurum, Bingöl, Diyarbakır, Urfa” illerinin batı sınırları, Doğu Anadolu ağızlarının da batı sınırlarını oluşturur.(Ercilasun, 1985; 219-223)

---

Buran, Ahmet. (2011), Türkiye Türkçesi Ağızlarının Tasnifleri Üzerine Bir Değerlendirme, Turkish Studies, Cilt: 6, Sayı: 1, (s. 41-54)