XIX . ve XX. Yüzyılda Canik Flandrası’nda Medreseler

Bahargül Ataş - XIX. Ve XX. Yüzyılda Canik Flandrası’nda Medreseler

Cumhuriyet öncesi bugün ki Samsun ve çevresi, Canik Flandrasından oluşmaktaydı. Havza, Ladik ve Vezirköprü kesimi ise Amasya Sancağı’na bağlı idi. Ve dahası, Ordu ilinin Samsun sınırından ileriye kadar olan kesimi, yani Ünye, Fatsa gibi bölgeler de Cumhuriyet’e kadar Canik Flandrası’na ait idi (s. 699).

Anadolu’da ki eğitim hamlesi Anadolu Selçukluları ile milat bulmuştur.

Anadolu Selçukluları ile Anadolu’nun her şehrinde çeşitli medreseler kurulmuştur. Hemen sonra “Beylikler Devri Eğitim Sistemi” tüm ülke genelinde yayılım bulmuş…

Osmanlı ve Beylikler döneminde (…) camiiler, mektep ve zaviyeler eğitimin farklı düzeylerinin görüldüğü yaygın eğitim kurumlan idi. Ancak ihtisas sınıflarının seçme öğrencilerinin derslere katılabildiği yatılı kurumlar olan medreseler en önemli üst düzey okullardı…

“Fatih Medreseleri” bir diğer adı ile “Sahn-ı Seman Medreseleri”, üniverster eğitimin bir diğer yüzü olarak karşımıza çıkmıştır.

Osmanlı öncesinde medreseler “umumi” ve “ihtisas” medreseleri olarak ikiye ayrılırdı ve genel itibari ile cemiler ve diğer bazı yapılar medreselerin yoğun olmadığı bölgelerde eğitim kurumu olarak değerlendirilirdi.

Samsun ve çevresi için diyebiliriz ki beylikler devrinden günümüze ulaşabilen eser sayısı azdır (s. 701).

Taceddinoğlu Hasan Bey Arım’ın Ordu köyünde bir buk’a ve mescit yaptırmıştır.

16.yy başlarında Hüseyin Ağa Ser-Rikabî adlı bir kişi Mahmut Paşa’nın malikane hisselerinin çoğunluğunu satın almış ve gelirleri yaptırdığı bir camii ve medreseye tahsis edilmiştir (s. 702).

Samsun Bölgesinde ise, İsa Dede Zaviyesi, Sadibeğ Camii’si, Mevlevihane, Şeyh Hatıb Zaviyesi, A’rız Çelebi Medresesi, Molla Fahrettin Zaviyesi gibi dini yapılar, Canik Sancağının XIX. dönemine ilim ve Fen eğitiminin beraber verildiği yerler olarak tarih kayıtlarına geçmişlerdir.

Bu yapılar 1859 yangını ve peşi sıra gelen diğer geniş çaplı yangınlar ile yeryüzündeki maddi varlıklarını maalesef yitirmişler… (s. 703)

Fazıl Ahmet Paşa Medresesi ( Taş Medrese)

Vezirköprü ilçesinde bulunmaktadır. 1661-1662 yılında Fazıl Ahmet Paşa tarafından yaptırıldı. 1964’ten sonra kütüphane olarak kullanıldı. Ayrıca özel bir taş olan “karaçaviran” taşından yapılmıştır. 1943 yılındaki bir depremde hasar görüştür ve onartılmıştır.

Abdulkerim Ağa Medresesi

Vezirköprü ilçesinde bulunur. Kitabesi bulunmamaktadır. XVII. Yüzyıla tarihlendirilir. 1943 depreminde yok olmuştur (s. 704).

Süleyman Ağa Medresesi

Vezirköprü ilçesinde bulunmaktadır. Köprülü Süleyman Ağa tarafından 1730 yılında yaptırılmıştır. 1943 yılındaki depremde yok olmuştur.

Rahmaniye Medresesi

Vezirköprü ilçesinde bulunur. Es Seyyidd Osman tarafından 1805 yılında yaptırılmıştır. 1943 depreminde yok olmuştur.

Osmanlılar devrinde (…) bugünkü Eskipazar Köyü Camii yanında ilk medrese açılmıştır. 1455 yılında Kabataş ilçesi mevkiinde bir zaviyenin varlığından ve eğitim-öğretim çalışmalarından bahsedilmektedir. Yine 15. yüzyılda, “Canik-i Bayram” adını taşıyan Ordu Kazası’nın bir bucağı olan Bolaman’da eğitim ve öğretimle meşgul olan bir tekke bulunmaktadır. 1613 yılına ait bilgilerde, İskefır’de bir müderrisin varlığından söz edilmektedir.

17. yüzyılda, Kumru’nun Yukan Fizme Dereköy Mahallesi’nde bir medresenin bulunduğu, daha sonraları ise Kumru Merkez Cami bünyesinde ikinci medresenin kurulduğu bilgileri mevcuttur (s. 705).

18. yüzyılda yerel kaynaklara göre, Çeşmeönü Kalekaya Medresesi kurulmuş ve bugün bu medresenin kalıntıları da varlığını sürdürmektedir. Bu tarihlere ait olarak bir de yörede Çandır adı verilen bir medreseden söz edilir. 1832 yılında da, Ulubey İlçesi’nin Yukarı Kızılin Köyü civarında bir medrese yerleşimi göze çarpar.

1286/1869 yılı TVS’ye göre, Canik Sancağı’ndaki sıbyan mektepleriyle cami, mescit ve diğerlerinin hülâsası şöyledir:

Miktar-ı talebe-i ulûm: 889, Medaris-i ilmiye: 119, Müderrisin (müderrisler): 50,

Cevami (camiler): 449, Mesacit (mescitler): 223, Tekaya (tekkeler): 48, Eimme (imamlar): 364, Huteba (hatipler): 330, Kilise: 383, Gayri müslim mektep ve etfal (çocuklar): Etfal: 5.979 Mekatip: 240 Müslim mekatip ve etfal: Etfal: 12.298 Mekatip: 657

…toplam öğrenci sayısının % 67’i müslüman iken % 33’ü gayri müslimdir (s. 706).

Canik Flandrası kaza ve mahallerinde, 1321(1903) tarihinde 23 medrese bulunmaktadır. Bunların 3 tanesi: Canik kazasında, 1 tanesi: Ünye kazasında, 13 tanesi: Çarşamba kazasında, 1 tanesi: Fatsa kazasında, 5 tanesi de: Bafra kazasındadır (s. 707).

---

Ataş, Bahargül. (2015), “XIX. Ve XX. Yüzyılda Canik Flandrası’nda Medreseler,” Günümüze Samsun / Canik ve Değerleri, Ed. Osman Köse, Canik Belediyesi Kültür Yayınları, Cilt: 2, (s. 697-713), Samsun