19. Yüzyıl Samsun'da Bir Grup Konut Mimarisi

Nadire Tuba Yiğitpaşa & Funda Uz - 19. Yüzyıl Samsun'da Bir Grup Konut Mimarisi

19.yüzyıl (…) Osmanlı sanatı açısından da bir değişim noktası olarak kabul edilmektedir. Osmanlı sivil mimari örnekleri daha belirgin bir biçimde bu (dönemde) Avrupalı tarzlara yönelirken, dini mimari eserleri gelenekçi yapısını korumaya çalışmış, daha ziyade cephe düzenlemeleri ve süslemede batı etkisi kendini hissettirmiştir.

Osmanlı içerisindeki gayrimüslim ve Levantenlerin etkileşimleri, ağırlıklı olarak yaşadıkları yerleşimlerdeki mimari yapılara, özellikle konutlara yansımıştır.

19. yüzyılda Samsun’un liman ticaretinin iç kesimle olan yol bağlantısıyla ana arter durumunda olması gibi etkenler (…) kentte sivil yapıların gelişmesinde de önemli bir rol oynar.

1927’de yapılan ilk sayımda şehrin nüfusu, hemen hepsi Türk- Müslüman olmak üzere, 30.372 kişidir.

Yörede Doğu Karadeniz ve Orta Anadolu Bölgelerinin etkisinde bir konut mimarisi gelişmiştir. Köylerde toprağın neminden korunmak amacıyla taşlara oturtularak zeminden yükseltilmiş kare planlı evler yaygındır. Yapıların kuzeyinde üstü örtülü, cepheleri ahşap parmaklıklı bir çardak vardır. Lâdik gibi iç kesimlerde Anadolu’nun geleneksel mimarlığını yansıtan yığma taş, kerpiç ve bağdadi sıvalı evlere rastlanmaktadır. Havza ve Vezirköprü ilçelerinde özgün ahşap yapılar görülmektedir.

Genellikle zemin üzeri iki katlı olan binaların dış cephesi yığma tuğladan(bazı büyük yapıla taştan), iç bölmeleri bağdadi olarak yapılmıştır. İkinci katta bir çıkma mevcuttur. Çıkma bazı yapılarda iki adet (bazen dört) ahşap veya taş direkle taşınmakta, bazı yapılarda demir çubuklarla desteklenmektedir. Kırma çatısı alaturka kiremitle örtülü, saçak altları ahşaptır.

İç mekânda ortada bir sofa yer almakta, diğer odalar bu sofaya açılmaktadır. Taban ve tavan ahşap malzemelidir.

Samsun il ve ilçe merkezlerinde (…) farklı bir sivil mimari ile karşılaşılmaktadır. Bu evler düzgün kesme taştan özenli bir işçilikle yapılmışlardır. Ayrıca il merkezinde Rum ve Ermeni evleri de yoğun olup mimari yapıları ile diğerlerinden kolaylıkla ayrılmaktadırlar.

Samsun 1869 yılında tümüyle yanmış ve bu tarihten sonra yeni bir yapılanmaya gidilmiştir. Şehir Fransız mimarının planına göre yeniden kurulmuştur (s. 24).

Samsun’da eğimli arazinin fazla oluşundan dolayı arazinin eğimine uygun olarak bodrum ve zemin katlar üzerine bir, iki veya üç katlı olarak inşa edilen yapılar da katlar arasındaki bağlantı, merdivenlerle sağlanmıştır.

Şehrin en eski evleri Kale Mahallesi, Pazar Mahallesi, Hançerli Mahalle, Selahiye Mahallesi ve Saitbey Mahallesinde görülmektedir. Buradaki evler çoğunlukla iki veya üç katlıdır. Sivil mimari ahşap veya ahşap karkaslı ve bağdadi sıvalıdır (s. 25).

Samsun evlerinde çok yaygın bir uygulama cephede alınlıkların bulunmasıdır. Bu tip cepheye sahip pek çok ev vardır Samsun Hükümet Konağının giriş cephesinin üzeri üçgen alınlıklıdır (s. 27).

Samsun Evlerinin Plan Özellikleri

Samsun evleri çoğunlukla iç sofalı plan özelliği göstermektedir. İç sofalı plan tipi karnıyarık olarak da adlandırılır. Bu plan tipinde sofanın iki yanına odalar sıralanmıştır. Evlerde odaları birleştiren en önemli kısım sofadır.

Sofanın bir ucunda merdiven, tuvalet ve banyo yer alır.

Evler bodrum kat üzerine iki katlı olarak yapılmıştır.

Samsun Evlerinin Süsleme Özellikleri

Samsun evleri (…) zengin süsleme özelliklerine sahip değildir. Süsleme ögelerinin daha çok giriş cephesinde toplandığı evlerin cumba, oda ya da balkon çıkmalarını taşıyan konsollar cephede en çok dikkat çeken mimari unsurdur.

Pencere, balkon korkuluklarında, kapı alınlıklarında ise metal işçiliği görülür.

Samsun Evlerinin Malzeme Özellikleri ve Uygulanan Teknikler

Binaların dış cephesi yığma tuğladan(bazı büyük yapılar taştan), iç bölmeleri bağdadi olarak yapılmıştır. Bodrum kat duvarlarında moloz taştır. Moloz taş su basman seviyesine kadar çıkarılmıştır.

Ahşap malzeme taşıyıcı, dolgu, kaplama ve süsleme gibi farklı işlevlerde kullanılmıştır.

Taş malzeme çoğunlukla temel ve zemin kat duvarlarında görülür.

…çatılarda kırma çatı sistemi görülür. Çatı üzeri alaturka ve Marsilya kiremidiyle kaplıdır.

Tanzimat’tan başlayarak Batı’nın etkisiyle değişen aile yaşantısı, devlet işleri, ticaretle uğraşan ve şehrin önde gelen isimlerinin evlerinde değişikliklere yol açmıştır. 19.yy’da (1838-1841) Samsun’da yedi mahalle bulunmaktadır. Bu yedi mahallenin ikisi Ermeni ve Rum Mahallesidir. Rumlar kentin yüksek kesimlerinde ve vilayet konağı çevresinde, Ermeniler ise Selahiye Mahallesinde oturuyordu. Samsun’da nüfusun Müslümanlardan ve göçle gelen azınlıklardan oluşması en çok da sivil mimariye yansımıştır (s. 30).

Günümüze ulaşan evlerin Çoğunluğu 1869 Büyük Samsun yangınından sonra yapılan evlerdir.

Yiğitpaşa, Nadire Tuba ve Uz, Funda. (2016), 19. Yüzyıl Samsun'da Bir Grup Konut Mimarisi, Uluslararası Amisos Dergisi, Cilt: 1, Sayı: 1, (s. 22-43)