Ege bölgesi illeri ağızlarında tarım ve hayvancılıkla ilgili alet ve eşya adları

Mehmet Emin Tuğluk

 

Tarım ve hayvancılığın yapılabilmesi için ilk dönemlerden beri öğütme taşları, ağaç dallarından kesilen, çekildiğinde toprağı kazıyabilen “V” şeklini andıran saban, yay şeklindeki hayvan boynuzlarıyla yapılan oraklar, ilkel boyunduruk, semer ve üzengiler gibi çeşitli araç gereçlere ihtiyaç duyulmuştur

Sanayi devrimine kadar tarım alanında kullanılan araç gereçlerde köklü bir değişiklik olmamıştır.

 

Saban için Kullanılan Adlar

Dönerce, kutan, pulduḫ,

ġazayā: “Toprağı sürmeye yarayan alet.”

sacayı: “Pulluk şeklinde bir tarım aleti.”

āyna: “Traktörlere takılan pulluk parçası.”

basġı: “Sabanın açıklığını ayarlamak için okun üstünden kılıca geçirilen kamanın dayandığı parça.”

boyla kazığı: “Saban kulaklarının girdiği ağaç.”

buğle: “Ağaç sabanlarda kulağı sabana bağlayan ağaç.”

çevgel: “Saban demirinin çamurunu sıyırmaya yarayan, üvendirenin ucundaki aygıt, sıyırgı.”

eğek: “Sabanın el ile tutulan ağaç kısmı, tutak.”

eğenk: Sabanın demir takılan ve biraz da toprağa giren kısmı, ökçe.”

ensekoca: “Sabanın ökçesiyle okunu birbirine bağlayan ve kılık ile ökçe arasına takılan 40-50 cm. uzunluğunda ağaç.”

eyyaf: “Saban kayışı ucuna yaş meşe ağacından örülerek yapılan eğri halka.”

gecine: “Sabana yapışan toprağı kazmaya, temizlemeye yarayan ucu keskin saplı demir.”

geçene: “Saban demiri.”

geyve: “Saban okuna takılan çivi.”

ısran: “Üvendirenin ucunda çakılı olan ve sabanın çamurunu sıyırmaya yarayan demir.”

iğef: “Saban okunu boyunduruğa bağlayan ağaç halka.”

yatak: “Sabandaki şasenin altında bulunan ve toprağı süren demir kısım.”

 

At arabası için kullanılan adlar

ağış tası: “At arabasında tekerin dağılmaması için başlığın önüne takılan demir malzeme.”

angıç: “Harman zamanı, fazla sap yüklemek için öküz ve at arabalarının iki tarafına konan tahta parmaklıklı kanat.”

bārmaK: “At arabası tekerinde başlık ile çemberi birbirine bağlayan ağaç çubuk.”

çakıldak: “At arabalarında atın sağa sola kaçmaması için falaka tabir edilen aletin ucuna takılan ağaç.”

çemen: “At arabasını çeken ve simite takılan parça.”

gatalaK: “At arabasında tekerin ileri gitmemesi için kullanılan malzeme.

gezinti: “At arabasında yönü belirlemek için kullanılan üstü demir altı ağaç 1 m’lik malzeme.”

gönye demiri: “At arabasında sandık kısmını bağlamak için kullanılan demir.”

ok: “At arabasında; çeken, falaka ve benzeri nesnelerin bağlandığı uzun, yuvarlak ağaç.”

paldım: “At arabalarında yokuştan inerken atı tutmaya yarayan alet.”

poyra: “At arabası tekerinin başlık kısmındaki döküm.”

röndele: “At arabasının lobut kısmında kullanılan delikli, küçük demir halka.”

sünnäT: “At arabası tekerinde dingil ucu.”

 

Kağnı ile ilgili araç gereç adları

āzı: “Kağnının ensen tabir edilen parçasını tutan büyük çiviler.”

çarıḲ: “Yokuş aşağı inen kağnı veya römorkları frenlemek için tekerlek ile zemin arasına konularak sürükletilen oluk şeklindeki demir levha.”

delice: “Kağnının kenarlarına takılan ve sapların dökülmesini önleyen tahta parçaları.”

ensen: “Kağnının dingil görevi gören parçası.”

ġoġan: “Kağnı tekerleğinin ortasından mil geçen metal parça.”

iğ: “Kağnının mili.”

…

 

kosa: Tırpan

 

ġayraḳ: “Tırpan bileme taşı.”

 

gırmandal: “Tütün sırıklarının konduğu karşılıklı gerilen iki tel.”

 

Ölçü miktarı belirtilen sözcükler

ayar: “1. Bir tahıl ölçüsü.”

ayartası: “Hububat için 20 litrelik ölçek.”

deve: “Bir tür buğday ölçü birimi.”

dolu: “Kile denilen ve 24 kg buğday alan bir tahıl ölçeği.”

fitre: “Gaz tenekesinin sekizde biri ölçüsünde tahıl ölçeği.”

harā: “Buğdayı ölçmeye yarayan tahtadan yapılmış alet.”

kabak: “Kilenin 1/16 ölçüsünde bir tahıl ölçeği.”

kapan: “Un tartmaya yarayan, deri kasnaktan yapılan terazi.”

kayı: “Tahıl ölçeği.”

kutla: “1. On iki okkalık, ağaçtan yapılmış tahıl ölçeği, şinik.”

mintan: “Tahıl ve baklagilleri ölçmeye yarayan, ortalama 5-8 kg alabilen bir ölçek.”

mut: “Elli şiniklik tahıl ölçeği.”

ölçek: “İki tenekelik (buğdayla 32 kg) ölçü birimi.”

pinter: “1. Kilenin (20-25 kg) dörtte biri, bir şinik.”

şimel: “Bir elin kavrayabileceği kadar (burçak, nohut vb), elle yolunabilecek bitkilerde kullanılan ölçü.”

şinik: “1. Tahıl için kullanılan sekiz kilogramlık ölçek.” “2. Yarım taslık tahıl ölçeği.”

tas: “1. Tahıl ölçmeye yarayan, yarım gaz tenekesinden yapılan bir ölçek.”

tas: “Yarım gaz tenekesinden yapılan bir tahıl ölçüsü.”

teneKe: “Tahıl için ölçü birimi.”

tos (tas): “Tahıl ölçmeye yarayan ölçek.”

timin: “Yirmi ya da yirmi dört kiloluk tahıl ölçeği.”

yarımlā: “1. Yarım kilelik tahıl ölçü birimi.”

yarımlağa: “Yarım kilelik tahıl ölçü birimi.”

…

 

kötürge: “Büyükçe kazan, pekmez kazanı.”

çükür: “Bir yüzü balta, bir yüzü kazma olan aygıt.”

marḳoÇ: “Hortum.”

zevle: “Çift öküzünün boyunduruktan çıkmaması için boynunun iki yanından boyunduruğa doğru geçirilen çubuk.”

cilbir: “Hayvanın bağlandığı ip, çilbir.”

ġantarma: “Atları zapt etmede kullanılan bir demir araç.”

gölaspa: “Devenin ayağına takılan ip veya zincir.”

halık: “Hayvanın üstüne atılan minder.”

ḫaşe demiri: “Semercilerin kullandığı bir ucu yuvarlak diğer ucu sivri bir demir.”

işgile: “Eşek semerinin arkasındaki kanca.”

şebeş: “Binit hayvanlarına takılan gem.”

teğelti: “Binek hayvanlarında eğer altına konulan ince keçe.”

tonġuraḲ: “Davar ya da köpeklerin boynuna takılan çan.”

yavışı: “Hayvanların nalını sökerken, burnuna takılan falaka.”

…

…

Tuğluk, Mehmet Emin (2022), Ege bölgesi illeri ağızlarında tarım ve hayvancılıkla ilgili alet ve eşya adları, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt: 19, Sayı: 2, s. 656–680